Uniwersytet Śląski w Katowicach

Przedstawiony opis wpływu dotyczy problematyki praw człowieka, ze szczególnym uwzględnieniem efektów realizacji cyklu seminariów edukacyjno-wdrożeniowych dla przedstawicieli organizacji pozarządowych z Uzbekistanu. Ich celem było wypracowanie koncepcji monitoringu praw osób z niepełnosprawnością w Uzbekistanie. Projekt był realizowany w 2021 roku przez OBWE, która zaprosiła do jego wykonania ekspertkę w dziedzinie monitoringu praw człowieka oraz praw OzN dr hab. Edytę Widawską, prof. UŚ. Projekt przewidywał serię spotkań, prowadzonych przez ekspertkę. Wiedza merytoryczna oraz doświadczenie ekspertki zostało wysoko ocenione zarówno przez uczestników, jak i przedstawicieli OBWE. Efektami podjętych działań były: konceptualizacja badań, operacjonalizacja procesu badawczego, omówienie zasad analizy uzyskanych wyników oraz wstępne zaplanowanie działań ukierunkowanych na faktyczną realizację praw OzN, ze szczególnym uwzględnieniem art. 13 i 29 Konwencji ONZ o prawach osób niepełnosprawnych. W takcie ostatnich dwudziestu lat dr hab. Edyta Widawska prof. UŚ (w UŚ od 2013 roku), specjalistka w obszarze praw człowieka i monitoringu praw człowieka, prowadzi badania dotyczące działań animacyjnych jako wsparcia procesów inkluzywnych i ich oddziaływania w przestrzeni społecznej. Prowadzone badania dotyczą funkcjonowania osób narażonych na wykluczenie społeczne i czynników mających znaczenie dla włączenia tych osób i grup do pełnego uczestnictwa w życiu społecznym. Widawska była kierowniczką ogólnopolskich badań praw osób z niepełnoprawnością i osób żyjących z HIV/AIDS, których wyniki były publikowane (Widawska, 2016, 2020) oraz prezentowane na międzynarodowych i krajowych konferencjach. Wyniki prowadzonych badań wskazują na istnienie przeszkód blokujących efektywność realizacji działań inkluzywnych. Bariery te można podzielić na trzy główne kategorie, które nie są w pełni rozłączne, ale ich wyróżnienie może stanowić punkt wyjścia do dyskusji na temat możliwych rozwiązań. Wyodrębnione typy czynników blokujących to: - bariery indywidualne – na które składają się osobiste zasoby osób narażanych na wykluczenie społeczne, możemy tu wyróżnić trzy wymiary deficytów: ekonomiczny, edukacyjny i percepcyjny (Widawska 2016, 2020); - bariery społeczne – w tym te, dotyczące norm i przekonań dominujących w społeczności na temat cechy prawnie chronionej (np. niepełnosprawności), funkcjonująca stygmatyzacja i stereotypizacja zarówno samej niepełnosprawności, jak i osób z niepełnosprawnością (Widawska, 2013, 2014, 2020); - bariery polityczne (gdzie politykę rozumiemy, jako sposób tworzenia ogólnych form życia zbiorowego) – tu do głosu dochodzi m.in. cały system edukacji publicznej (Widawska 2014, 2016, 2020) i sposób jego funkcjonowania. Wyróżnione bariery mogą być usuwane lub minimalizowane w ramach działań systemowych – tworzenia zintegrowanych mechanizmów wdrażania profilaktyki pozytywnej i/lub zintegrowanej, ukierunkowanej na wzmacnianie zasobów i wprowadzanie efektywnie funkcjonujących rozwiązań. Opracowane, na podstawie przeprowadzonych analiz, propozycje działań mogą redukować wskazane ograniczenia (Widawska 2016, 2020). Dodatkowym, wartym szczególnego podkreślenia elementem prowadzonych badań i analiz, jest ich realizacja z uwzględnieniem zasady upełnomocnienia (empowerment) i wykorzystaniem badań monitoringowych, co wprost odnosi się do próby aktywnego minimalizowania barier indywidualnych i społecznych (action research). Widawska we współpracy z Helsińską Fundacją Praw Człowieka oraz innymi organizacjami pozarządowymi w kraju i za granicą, prowadzi działania badawcze oraz edukacyjne w obszarze praw i wolności człowieka – co wpisuje omawiany wpływ w zakres innych czynników wpływających na rozwój cywilizacyjny społeczeństwa. Kontakt Widawskiej z ekspertami i praktykami w zakresie praw człowieka dały aparat pojęciowy oraz metodologiczny do badań dotyczących tego obszaru. Badanie działań społecznych właśnie z perspektywy praw człowieka i dostrzeżenie w pracy animacyjnej potencjału inkluzywnego stanowi główny zakres aktywności Widawskiej. Wiedza i kompetencje zdobyte w zakresie stosowania metody animacyjnej w pracy środowiskowej zostały docenione – Widawska jest ekspertką w licznych programach oraz projektach realizowanych w Polsce oraz poza granicami kraju (w latach 2001-2021 ponad 20 zrealizowanych projektów międzynarodowych).

Zespól badawczy w składzie prof. dr hab. Ewa Jarosz, dr Marcin Gierczyk oraz dr Dagmara Dobosz prowadzi w Instytucie Pedagogiki studia nad partycypacją społeczną dzieci i młodzieży. Partycypacja młodzieży to uczestnictwo, ale też proces angażowania młodych ludzi w instytucje i decyzje, które mają wpływ na ich życie. W ramach swojej pracy członkowie zespołu podejmowali szereg działań: • upowszechnianie idei partycypacji młodych ludzi i jej rozwoju, • badania czynników i strategii promowania partycypacji społecznej dzieci, • prowadzenie warsztatów z młodymi ludźmi oraz wspierali inne instytucje w dialogu i współpracy z młodzieżą. W latach 2020–2021 zespół realizował interdyscyplinarny projekt, pt. „Młodzi robią Metropolię”, którego celem było włączenie młodzieży w procesy decyzyjne oraz uzyskanie informacji na temat zmian, które powinny być podejmowane w Metropolii. W ramach projektu wypracowano rekomendacje na potrzeby “Strategii rozwoju GZM do 2027 roku, z perspektywą do 2035 roku”. Obserwacja rzeczywistości oraz dyskurs naukowy pokazują, iż pomimo medialnej promocji młodości równocześnie funkcjonują w kulturze i tradycji silnie zakorzenione przekonania pozycjonujące osoby młode na dole drabiny hierarchii społecznej. Dostrzegając ten paradoks badacze z Uniwersytetu Śląskiego podjęli badania na temat sytuacji młodzieży w kontekście partycypacji społecznej. W przypadku młodych ludzi możliwość wpływania na rzeczywistość społeczną stanowi istotne zaplecze rozwoju dojrzałych postaw obywatelskich, a także motywacji do społecznych działań i do społecznej aktywności. Dzięki aktywnemu uczestnictwu młodzi ludzie mogą odgrywać kluczową rolę w rozwoju swoich społeczności, wzbogacać wiedzę na temat praw człowieka i obywatelstwa oraz promować pozytywne działania obywatelskie. Aby skutecznie uczestniczyć, młodzi ludzie muszą otrzymać odpowiednie narzędzia, takie jak informacja, edukacja i dostęp do ich praw obywatelskich [2], odpowiedzią na te oczekiwania są badania prowadzone przez pracowników Instytutu pedagogiki analizujące oraz popularyzujące ideę partycypacji młodych. Równocześnie prowadzone są diagnozy dotyczące obrazu młodzieży w dominujących dyskursach naukowych i medialnych. Badania wykazały, że jest on negatywny, zarówno, jeśli chodzi o cechy osobowe młodzieży, jak i sytuacje, które ich dotyczą. Młodzież ukazuje się jako ludzi nie w pełni dojrzałych, gdzie wszelkie różnice rozumiane są jako deficyty. Dyskryminacja młodzieży ze względu na wiek występuje zarówno samodzielnie, jak i w połączeniu z innymi czynnikami, takimi jak płeć czy pochodzenie. Młodzi ludzie wskazują różne możliwości co do formy realizowania partycypacji młodych, od znanych już i niemal tradycyjnych, jak: samorządy, młodzieżowe rady, grupy i organizacje dla młodych w tym wyznaniowe, po postulowanie konieczności zapewniania bardziej bezpośrednich form partycypacji młodym ludziom, tj. form umożliwiających wyrażenie opinii czy ocen wszystkim potencjalnie chętnym młodym osobom w regionie (partycypacja bezpośrednia). Zdaniem młodzieży w szkołach, czy innych instytucjach, a także w środowiskach lokalnych, młodzi ludzie są najczęściej tylko organem doradczym i w rzeczywistości nie biorą udziału w procesach decyzyjnych. Niejednokrotnie zdarzające się pozorowanie partycypacji młodych przez podmioty zarządzające instytucjami, czy na poziomie lokalnym: „udawanie” współpracy z młodymi (ze względu na regulacje formalne), czy prestiżowo postulowane [3]. Poza wspieraniem uczestnictwa młodych, pedagodzy powinni zintensyfikować i urzeczywistnić formułę badań „z młodymi ludźmi” /research with youth/, które wpisują się jednocześnie w formułę partycypacyjnych badań aktywizujących /participatory action research/, jako nowoczesnej formacji metodologicznej w badaniach zjawisk i problemów społecznych, mają misję i walor upodmiotawiania społeczności, grup społecznych i jednostek w procesach badawczych i decyzyjnych. Przyjmując założenie, że kultura uczestnictwa młodzieży może najskuteczniej zakorzenić się i rozwijać na poziomie lokalnym i regionalnym pracownicy IP promują ideę partycypacji młodych ludzi w regionie. Na szczególną uwagę zasługuje popularyzatorska działalność prof. dr hab. Ewy Jarosz, która wielokrotnie występowała w charakterze eksperta w debatach i panelach naukowych, m.in. na zaproszenie Rady Młodych (organ doradczy Podzespołu ds. programowych WUF11) w panelu dyskusyjnym „Rola i znaczenie zaangażowania młodzieży w politykę miejską”, w ramach Kongresu Polityki Miejskiej (7-8 czerwca 2021 r.), w debacie „Dialog Młodzieżowych Rad Pogadajmy po naszemu” (24 września 2021) na zaproszenie Dyrekcji Departamentu Edukacji, Nauki i Współpracy z Młodzieżą Śląskiego Urzędu Marszałkowskiego w Katowicach, czy w panelu dyskusyjnym „Młodzi mają głos? O partycypacji w regionie, Polsce i Europie”, zorganizowanym przez Metropolię GZM oraz EUROPE DIRECT Śląskie. Doświadczenie i zainteresowania naukowe pracowników IP zostały uznane przez Metropolię Górnośląsko-Zagłębiowską i zaowocowały realizacją projektu „Młodzi robią metropolię”. Udział w projekcie „Młodzi robią metropolię” oparty był na współpracy naukowców z Instytutu Pedagogiki, Instytutu Nauk Politycznych, przedstawicieli władz Metropoli Górnośląsko-Zagłębiowskiej oraz z młodymi mieszkańcami GZM. Celem nawiązanej współpracy było opracowania raportu, z którego wnioski, dotyczące takich obszarów jak środowisko życia, transport, bezpieczeństwo, partycypacja, itd. są aktualnie wdrażane w “Strategii rozwoju GZM do 2027 roku, z perspektywą do 2035 roku” [D1, D2]. Do udziału w nim zaproszeni zostali młodzi mieszkańcy GZM (w wieku 16–25 lat). Na podstawie otrzymanych zgłoszeń, ich wartości merytorycznej, wyłoniona została grupa uczestników projektu licząca 27 osób. Projekt obejmował 10 warsztatów z młodymi ludźmi, 5 konsultacji opracowanych celów, oraz 2 prezentacje projektu.

Badania dotyczące społecznych postaw oraz działań wobec przemocy w wychowaniu miały bezpośredni wpływ społeczny na poziomie krajowym i międzynarodowym. Realizowane były w ramach współpracy naukowej z Rzecznikiem Praw Dziecka w zakresie prowadzenia diagnoz występowania problemu przemocy wobec dzieci i jego społecznego kontekstu oraz możliwości działań eliminujących. Wyniki ogólnopolskich badań były upowszechniane w czasopismach naukowych, raportach, w mediach, w Sejmie RP, na konferencjach międzynarodowych oraz w międzynarodowym projekcie na rzecz eliminacji kar cielesnych. Na poziomie międzynarodowym badania wykorzystano w relacjonowaniu sytuacji w Polsce na spotkaniach i konferencjach ekspertów oraz w rekomendacjach praktycznych (podręczniki) dla państw UE w zakresie prowadzenia badań, kampanii społecznych, działań służb specjalistycznych, budowania lokalnych systemów ochrony dzieci oraz wsparcia rodziców w rozwoju pozytywnego rodzicielstwa. Prowadzone w Instytucie Pedagogiki przez prof. Ewę Jarosz badania ukazują przemoc wobec dzieci jako problem, który wymaga pilnych działań w sferze społecznej i politycznej. Podstawowym promowanym obecnie działaniem jest całkowity zakaz bicia dzieci. Wprowadziły go już 63 państwa, w tym Polska w 2010 roku. Prowadzone przez prof. Jarosz badania na próbach ogólnopolskich w latach 2011-2018 dowodzą, że istnienie prawnego zakazu nazbyt wolno przekłada się na praktykę społeczną i dlatego potrzebne są i inne działania. Badania te ukazywały utrzymujący się wysoki poziom społecznej aprobaty kar cielesnych oraz zachowań przemocowych wobec dzieci, choć ukazały też, iż aprobata ta powoli obniża się. Szczególnie wysoki poziom aprobaty dotyczy tzw. klapsów. Ustalono także, że społeczna aprobata bicia dzieci jest wyższa, jeśli jest to reakcja rodzica na zachowanie dziecka zagrażające jego zdrowiu lub życiu lub jego uporczywe nieposłuszeństwo. Wyniki badań wskazały, że klapsy są nadal stosowane przez rodziców (49% w 2018r), a jednocześnie, wielu rodziców nie wie, że bicie dzieci jest w Polsce zakazane prawnie. Badania wykazały też niski poziom społecznej gotowości do reagowania na przemoc wobec dzieci i że preferowanymi społecznie działaniami wobec rodzin z problemem bicia dzieci są nadzór i pomoc rodzicom oraz ich edukacja. Badania pokazały też preferencje społeczne w zakresie działań jakie mogą zmienić postawy wychowawcze jakimi jest edukowanie rodziców o prawach dziecka i jego godności. Monitoring prowadzony przez prof. Jarosz oraz jej badania międzynarodowe - komparatystyczne, jak i fokusowe w grupach ekspertów dotyczące dobrych praktyk w zakresie eliminacji przemocy, dowodzą że efektywnymi działaniami, poza zakazem kar cielesnych i społeczną edukacją na jego temat, jest także rzetelne monitorowanie rozmiarów problemu, w tym badanie postaw społecznych wobec kar cielesnych, oraz kampanie społeczne, rozwój kompetencji rodziców w zakresie pozytywnych metod wychowawczych, rozwój kompetencji stosownych służb interwencyjnych oraz odpowiednie reagowanie na występowanie problemu przemocy w rodzinach. Badania prof. Jarosz wskazują ponadto na potrzebę tworzenia krajowych strategii na rzecz walki z przemocą wobec dzieci jako programów zintegrowanych działań wielosektorowych.