Przejdź do treści

Uniwersytet Śląski w Katowicach

  • Polski
  • English
search
Wydział Nauk Społecznych
Logo Europejskie Miasto Nauki Katowice 2024

Fake news

01.04.2021 - 13:15 aktualizacja 01.04.2021 - 13:26
Redakcja: violettakulik

Ile razy daliście się dziś oszukać? Ani raz? Pewnie taka jest Wasza odpowiedź, bo przecież każdy wie, że w Prima Aprilis trzeba założyć filtrujące okulary i skrupulatnie przyglądać się wszystkim docierającym do nas informacjom. Dlaczego nie zakładamy ich codziennie, naiwnie wierząc, że docierające do nas wiadomości są prawdziwe?

Wczoraj opublikowaliśmy na naszym profilu facebookowym nieprawdziwą wiadomość o rzekomej zmianie pracy przez Panią Violettę Kulik. Reakcje na tę wiadomość przybrały najróżniejszą postać, pojawiło się kilka komentarzy pod postem, ale przede wszystkim ogrom wiadomości z gratulacjami, pytaniami a nawet pretensjami (!) kierowanymi i do samej Violetty Kulik, i do innych pracowników Wydziału.  Przepraszamy za ten żart, miał on nam ułatwić dzisiejsze rozważania na temat tematu dnia, jakim jest zjawisko fake news.

Czym jest fake news chyba nikomu nie musimy tłumaczyć. Wiadomo, że jest to zjawisko rozpowszechnione obecnie w Internecie, polegające na publikowaniu fałszywych informacji, mających wprowadzić odbiorców w błąd, czasem dla żartu, czasem zaś z dużo poważniejszych pobudek – aby skłonić ich do zmiany postaw czy też całkiem realnych działań. Czy wiecie jednak, że fake news nie jest nowym zjawiskiem? Jako plotka jest „stary jak świat”, natomiast ślady medialnych doniesień tego rodzaju znajdujemy już w XVIII-wiecznej prasie Londynu czy Paryża. Fake newsami na potrzeby propagandy skutecznie posługiwały się reżimy totalitarne, dość przywołać choćby „sukcesy” w tej dziedzinie Josepha Goebbelsa. Studenci dziennikarstwa do dziś uczą się o skutkach nadanej w 1938 roku audycji radiowej na temat inwazji Marsjan „Wojna Światów”, która wydała się słuchaczom na tyle wiarygodna (bo emitowana w radiu), że niektórzy uwierzyli w atak Obcych na Ziemię.

Choć fałszywe wiadomości są rozpowszechniane od zawsze, to era Internetu doprowadziła do ich ogromnego rozkwitu i to właśnie Sieć jest dziś głównym środowiskiem ich funkcjonowania. Dlaczego? Choćby ze względu na fakt, że dostęp do Internetu jest dużo łatwiejszy niż do mediów tradycyjnych, w których następuje (choć nie zawsze) weryfikacja i selekcja informacji. Drugim powodem jest to, że w Sieci fałszywe informacje są błyskawicznie powielane i przekazywane dalej, co sprawia, że docierają do szerokiej rzeszy odbiorców, czasem przekazywane przez wiarygodne dla nich źródło (na przykład znajomych albo zaufany profil WNS). Dodatkowo, komunikowaniu internetowemu towarzyszy nadmiar informacji – dociera ich do nas tak dużo, że nie mamy możliwości zweryfikować wszystkich, nasza uwaga zaś często koncentruje się nie na tym, co naprawdę ważne, ale na tym, co nieoczywiste, ciekawe, zaskakujące. A właśnie takie są fake newsy!

Jako zjawisko fake news jest niejednorodny. Adam Michel wskazuje na następujące rodzaje fałszywych wiadomości:

  • Tych wiadomości nikt nie powinien brać na poważnie, ponieważ są one preparowane, aby wyśmiać, skrytykować jakieś zjawisko społeczne lub zachowanie ludzi. Przykładem medium rozpowszechniającego takie informacje jest choćby Aszdziennik;
  • Niezgodność nagłówka i treści – to znane nam wszystkim clickbaity, których celem jest skłonienie nas do zainteresowania się treścią na podstawie sensacyjnego nagłówka. Kiedy otworzymy treść materiału okazuje się, że nie ma ona wiele wspólnego z samym tytułem. Niestety, robią to także poważne media, nie tylko szeregowi użytkownicy Internetu;
  • Zmiana kontekstu – tu prawdziwe informacje są podawane w takim kontekście, aby postawić w niekorzystnym świetle jakąś osobę. Pamiętacie historię o Billu Gatesie i szczepionkach?
  • Zwodzenie odbiorcy – znowu prawdziwe informacje, ale narzucające interpretację na czyjąś niekorzyść (lub korzyść). Przykładem mogą być doniesienia o nieprawidłowościach w liczeniu głosów podczas wyborów (prawdziwe) i podawanie ich jako argument na rzecz uznania nieważności wyborów (bezzasadne).
  • Podawanie całkiem zmyślonych informacji jako prawdziwych. Tu zaliczymy naszą historię o Pani Violetcie Kulik;
  • Podszywanie się pod znane, cieszące się zaufaniem osoby w celu rozpowszechniania informacji lub opinii (te nie muszą być fałszywe, jednak ich powiązanie z autorytetem jest nieprawdą) – tworzenie fikcyjnych profili znanych osób w mediach społecznościowych lub stron internetowych wizualnie łudząco podobnych do witryn dużych mediów informacyjnych.

Jak widzimy, możliwości oszukania nas jest w sieci wiele. Medioznawca Marek Palczewski dokonał analizy szeregu fake newsów pod kątem ich struktury i podobieństwa do informacji prawdziwych, co pozwoliło na ustalenie kilku istotnych cech tego zjawiska oraz sformułowanie wniosków na temat tego, dlaczego wierzymy w nieprawdziwe treści:

  • Strukturalnie fake newsy często nie różnią się od wiadomości prawdziwych, są podobnie zbudowane;
  • Są bardzo intensywne i nasycone „faktami” co podwyższa ich wartość informacyjną i wiarygodność;
  • Łatwo je przeoczyć w zalewie informacji i mnogości treści w Internecie;
  • Również prawdziwe materiały mają często cechy zarówno informacji, jak i rozrywki, podobnie są skonstruowane fake newsy;
  • Nawet duże media czasem pomijają procedury weryfikacji informacji oraz korekty językowej, dlatego łatwo jest nam przyjąć słabszej jakości materiał jako prawdziwy;
  • Media tworzą historie (narracje) zgodne z oczekiwaniami odbiorców. Fake newsy również doskonale wpisują się w te oczekiwania;
  • Odbiorcy są łatwowierni i często słabo przygotowani do odbioru treści (brak edukacji medialnej);
  • Wiele osób wierzy, że publikacje w Internecie są nawet bardziej wiarygodne niż te pochodzące z redakcji mediów;
  • Sami dziennikarze często posługują się fikcją dla lepszego przedstawienia opisywanych zjawisk (nie pochwalamy, ale dopuszczał się tego sam Ryszard Kapuściński!).

Czy więc jesteśmy skazani na dezinformację? Niekoniecznie. Poniżej zamieszczamy kilka przydatnych porad, jak nie dać się nabrać na fake newsa:

  • Sprawdź źródło, z którego pochodzi wiadomość. Jeśli to strona z zaledwie kilkoma wpisami lub profil w mediach społecznościowych, wyglądający na „nowy”, wzmóż czujność;
  • Zweryfikuj autora – jeśli nie ma na koncie innych publikacji lub w ogóle nie da się ustalić jego danych, może to być fake;
  • Czytaj (oglądaj) cały materiał a nie tylko nagłówek. Szczególnie, jeśli masz zamiar skomentować treść;
  • Upewnij się, że to nie żart, satyra, ironia – czasem „mrugnięcie okiem” da się wyczuć z tonu publikacji a czasem jest ono oczywiste ze względu na miejsce zamieszczenia newsa;
  • Sprawdź informację w innych źródłach. Jeśli nie podają jej „duże” media, może ona nie być prawdziwa. Autorzy fake newsów często się asekurują przed tym, sugerując w nagłówku „To próbują przed nami ukryć…” Nie wierz w to.
  • Jeśli to możliwe, zasięgnij opinii ekspertów lub sprawdź u źródła (tak, niektórzy zadzwonili do Pani Violetty i się dowiedzieli, że podana informacja nie jest prawdziwa);
  • Upewnij się, że materiał i ilustrujące go zdjęcia lub filmy są nowe – czasem sama informacja może być prawdziwa, jednak brak jej aktualności może nas wprowadzić w błąd;
  • Zastanów się, czy emocjonalny sposób przedstawienia informacji nie wpływa na Twój odbiór wiadomości. Przykład? Sprawdź, jak podają te same dane o poziomie zachorowań na Covid19 różne media. Dane liczbowe będą takie same, jednak ich interpretacja już nie.

Życzymy Wam wiele uśmiechu w dniu żartów. Nie dajcie się fake newsom, nie tylko w Prima Aprilis!

A ponieważ prawdziwa informacja źródeł się nie boi, informujemy, że opieraliśmy się na następujących publikacjach:

Adam Michel: Fałszywe wiadomości – występowanie, znaczenie oraz następstwa ich rozpowszechniania; Wrocław 2017, https://www.researchgate.net/publication/318215475_Fake_news_falszywe_wiadomosci_-_wystepowanie_znaczenie_oraz_nastepstwa_ich_rozpowszechniania, dostęp 24.03.2021

Marek Palczewski: Dyskurs fake newsa, Annales Universitatis Pedagogicae Cracoviensis. Studia de Cultura nr 11(1)/2019

Jaceg: Fake news. Co to jest i jak go rozpoznać? https://www.money.pl/gospodarka/fake-news-co-to-jest-i-jak-go-rozpoznac-6527113968650369a.html dostęp 24.03.2021

 

 

Zachęcamy do zapoznania się z publikacjami z tematyką fake newsową:

https://menway.interia.pl/redakcja/bartosz-kicior/news-nie-tylko-koronawirus-rok-dwoch-pandemii,nId,5129302

https://menway.interia.pl/meskie-tematy/news-to-fake-video-doprowadzilo-do-smierci-co-najmniej-20-osob,nId,2688001

https://menway.interia.pl/aktywnosc/zdrowie/news-zastrzyk-z-plynnego-srebra-i-po-problemie-absolutnie-najglup,nId,4388747

https://menway.interia.pl/styl-zycia/ciekawostki/news-czy-nostradamus-naprawde-przewidzial-9-11,nId,4723041

https://menway.interia.pl/styl-zycia/ciekawostki/news-sciema-z-butelki-piekna-opowiesc-czy-kolejny-fejk-rosjan,nId,3220897

https://menway.interia.pl/obyczaje/nauka/news-koniec-swiata-w-2060-apokaliptyczne-dywagacje-izaaka-newtona,nId,4597495

https://menway.interia.pl/popkultura/news-sobowtor-w-motley-crue-najwieksza-mistyfikacja-w-dziejach-mu,nId,2907671

return to top