Historia
W kształtowaniu się katowickiej socjologii znaczącą rolę odegrały agendy Polskiego Towarzystwa Socjologicznego (PTS). Jak wspomina prof. Wojciech Świątkiewicz: „[…] w roku 1963 nawiązane zostały kontakty ze środowiskiem socjologicznym w Krakowie, a dr Henryk Dutkiewicz został wybrany do Zarządu krakowskiego oddziału PTS i pełnił rolę delegata na Górny Śląsk. W roku 1968 decyzją Zarządu Głównego powołano w Katowicach oddział PTS, wpisany do rejestru Wydziału Spraw Wewnętrznych Urzędu Wojewódzkiego w Katowicach dnia 27 listopada. Przewodniczącą oddziału została wybrana Wanda Mrozek, pełniąc tę funkcję przez wiele następnych kadencji. Do czasu utworzenia Instytutu Socjologii na Uniwersytecie Śląskim oddział katowicki PTS skupiał się wokół socjologów pracujących w Śląskim Instytucie Naukowym i tu też miał swoją siedzibę”[2]. W relacjach dotyczących tego okresu rysuje się obraz pasjonatów socjologicznego rzemiosła, którzy tworząc zgrany zespół, prowadzili prace badawcze nad ważną podówczas problematyką. Zwracał na to uwagę w opublikowanych reminiscencjach prof. Kazimierz Z. Sowa: „Z pracy w wymienionym zespole Zakładu Badań Socjologicznych ŚIN zapamiętałem bardzo miłą, koleżeńską atmosferę, a także częste, regularnie odbywane, prowadzone przez doc. Wandę Mrozkową ciekawe zebrania naukowe, zazwyczaj z interesującym wykładem i ożywioną dyskusją”[3].
Potrzeba ukonstytuowania Instytutu Socjologii na Uniwersytecie Śląskim wynikała nie tylko z gwałtownego rozwoju tej gałęzi wiedzy, miała także swoje istotne regionalne uzasadnienia. Specyfika okręgu śląsko-dąbrowskiego i dokonujące się tu przeobrażenia wpłynęły na powstanie i diagnostyczne zadania jednostki. Profesor Wojciech Świątkiewicz podkreśla, że utworzenie Instytutu było „odpowiedzią na społeczne potrzeby w zakresie intensyfikacji badań socjologicznych i kształcenia socjologów dla regionu wielkoprzemysłowego o określonej specyfice gospodarczej i społeczno-kulturalnej”[4]. Taka geneza katowickiej socjologii znajduje odzwierciedlenie w eksplorowanych od jej zarania obszarach badawczych. Obejmowały one rozmaite zagadnienia, których poznawcza istotność korespondowała z problemami ważnymi z punktu widzenia regionu. Pierwotnymi obszarami zainteresowań były między innymi kwestie związane z pracą w przemyśle (zespół kierowany najpierw przez prof. Janusza Sztumskiego, później przez prof. Władysława Jachera), zjawiskami patologii społecznej (zespół prof. Jacka Wodza), tematyką kultury regionu (zespoły prof. Kazimiery Wódz i prof. Wojciecha Świątkiewicza), planowaniem społecznym i postrzeganiem przestrzeni miejskiej (zespoły prof. Jacka Wodza, prof. Kazimiery Wódz, prof. Marka S. Szczepańskiego, prof. Wojciecha Świątkiewicza), specyfiką struktury społecznej regionu śląsko-dąbrowskiego (pierwotnie zespół prof. Wandy Mrozek, w późniejszym okresie prof. Zbigniewa A. Żechowskiego i prof. Wojciecha Świątkiewicza) oraz rozwojem regionalnym i lokalnym (zespoły prof. Marka S. Szczepańskiego i prof. Jacka Wodza). Prowadzono także studia nad zagadnieniami metodologii nauk społecznych[5].
Od samego początku Instytut starał się swoimi działaniami urzeczywistniać dwie zasadnicze dla współczesnego uniwersytetu funkcje. Pierwszą z nich jest pomnażanie kapitału ludzkiego, społecznego i kulturowego – czyli nie tylko wyposażanie studentów w wiedzę i profesjonalne umiejętności, lecz również przekazywanie systemu aksjonormatywnego, w którym ważne są takie kategorie, jak zaufanie, dobro, tolerancja czy wzajemny szacunek. Drugą zasadniczą funkcją jest gromadzenie i archiwizacja wiedzy naukowej – zarówno teoretycznej, jak i mającej wymiar praktyczny[6]. Przeświadczenie o konieczności łączenia tych dwóch funkcji z przyjazną, koleżeńską atmosferą zawodowej kooperacji, pomimo niełatwych czasem okoliczności zewnętrznych, ciągle jest fundamentalną konstytuantą instytutowej tożsamości.
Następcami prof. Wandy Mrozek w kierowaniu Instytutem Socjologii – byli w kolejności – prof. Władysław Jacher, prof. Marek S. Szczepański i prof. Wojciech Świątkiewicz. Aktualnie funkcję dyrektora Instytutu pełni dr hab. Tomasz Nawrocki, którego zastępcą jest dr hab. Rafał Muster. Przez ponad czterdzieści lat istnienia Instytutu Socjologii na Uniwersytecie Śląskim w Katowicach przeprowadzono wiele badań, które pozwoliły uczynić świat społeczny bardziej zrozumiałym. Takich, które na trwałe wpisały się w rozwój tej dyscypliny, a również takich, które miały bezpośredni wpływ na funkcjonowanie konkretnych obszarów życia społecznego. Swój socjologiczny warsztat zdobyła tu liczna grupa osób – część z nich wywiera znaczący intelektualny wpływ na rozwój swoich środowisk, inni na różne sposoby kontynuują swoje zainteresowania i pasje, korzystając ze zdobytych kompetencji.
Szkic do historii Instytutu byłby z całą pewnością niepełny bez zaakcentowania jeszcze jednej kwestii – niepoddającej się łatwo jakiejkolwiek parametryzacji i trudnej do opisu, lecz mającej fundamentalne znaczenie dla śląskiego socjologicznego środowiska naukowego. Ponad cztery dekady funkcjonowania zinstytucjonalizowanej socjologii to okres zadzierzgiwania wielu przyjaźni – zarówno w relacjach mistrz–uczeń, jak i w ramach budowania więzi pomiędzy pracownikami naukowymi. Śląskie środowisko socjologiczne nie jest zrzeszeniem zaangażowanych we własne pasje i projekty badaczy, lecz raczej prawdziwą wspólnotą, świadomą swoich korzeni, opartą na wzajemnym szacunku i przyjaznej kooperacji. Odtwarza i wytwarza, niejednokrotnie na przekór rozmaitym zewnętrznym trudnościom, właściwą pracy naukowej atmosferę, o którą dopominała się niegdyś Simone Weil, pisząc: „[…] inteligencja rozwija się i wydaje owoce tylko w radości. Radość nauki jest tak samo niezbędna w studiach jak poprawne oddychanie dla biegaczy”[7]. Instytut Socjologii w Katowicach to wspólnota osobowości bardzo różnorodnych, nie tylko połączonych podobną poznawczą pasją, lecz również życzliwie do siebie usposobionych oraz świadomych znaczenia zakorzenionej w historii, a obecnie wspólnie troskliwie aktualizowanej dobrej, koleżeńskiej atmosfery. Takiej, która pozwala żywić uzasadnione nadzieje na dalszy rozwój Instytutu i poszczególnych jego pracowników, z korzyścią dla otoczenia zewnętrznego, studentów i nade wszystko – niezwykle ważnej i potrzebnej gałęzi wiedzy, jaką niezmiennie okazuje się być socjologia.
[1] Kilka kart historii…. http://www.is.wns.us.edu.pl/instytut/historia-instytutu (data dostępu: 18.12.2017).
[2] Ibidem.|
[3] K.Z. Sowa: Kilka refleksji i wspomnień z mojej pracy na Śląsku. W: Ład społeczny i jego przedstawienia. Księga jubileuszowa Profesora Jacka Wodza. Red. T. Nawrocki, W. Świątkiewicz. Katowice 2016, s. 29.
[4] M. Dziewierski, T. Nawrocki: Aneks. W: Grupa etniczna – region – tożsamość kulturowa. Red. M. Dziewierski, T. Nawrocki. Katowice 1997, s. 153.
[5] Ibidem.
[6] A. Śliz, M.S. Szczepański: Od Akademii do Uniwersytetu XXI wieku. W: Dostojny uniwersytet? Red. A. Śliz, M.S. Szczepański. Warszawa 2014, s. 17.
[7] S. Weil: Wybór pism. Przeł. C. Miłosz. Kraków 1991, s. 52.