Historia powstania Instytutu Filozofii była ściśle związana z historią całego Uniwersytetu Śląskiego w Katowicach. Filozofia, jako przedmiot nauczania stanowiła istotny element kształcenia humanistycznego niemalże od początku istnienia Uniwersytetu.
W utworzonym 1 października 1973 roku Wydziale Nauk Społecznych – na bazie Międzywydziałowego Instytutu Nauk Społecznych – powstał zrazu Instytut Filozofii, Socjologii i Nauk Politycznych. Dwa lata później (1975) w miejsce ww. Instytutu powstały dwie oddzielne jednostki organizacyjne: Instytut Filozofii i Socjologii oraz Instytut Nauk Politycznych. A już w następnym roku (1976), na mocy zarządzenia Ministerstwa Szkolnictwa Wyższego i Techniki – wyłoniła się nowa samodzielna jednostka organizacyjna – jaką stał się Instytut Filozofii.
Instytut Filozofii w swojej strukturze wewnętrznej, na początku swego istnienia, obejmował cztery zakłady naukowo-dydaktyczne: Zakład Historii Filozofii (prowadzony przez doc. dr hab. Czesława Głombika), Zakład Filozofii Marksistowskiej (kierowany przez doc. dr hab. Kazimierza Ślęczkę), Zakład Filozofii Techniki (prowadzony przez doc. dr hab. Józefa Bańkę) oraz Zakład Etyki (podległy doc. dr Alicji Glińskiej). Dyrektorem Instytutu został doc. dr hab. Józef Bańka (który pełnił tę funkcję aż do 1999 roku).
Ważnym wydarzeniem w dziejach Instytutu było uruchomienie studiów dziennych z filozofii. Rada Wydziału 6 stycznia 1987 roku przyjęła jednogłośnie wniosek prof. dr hab. Józefa Bańki o powołaniu nowego kierunku studiów. W tym samym roku Wydział otrzymał uprawnienia do nadawania stopni naukowych doktora i doktora habilitowanego nauk humanistycznych w zakresie filozofii.
Instytut od początku swojego istnienia organizował wyjazdowe konferencje naukowe dla pracowników, ale też dla studentów zrzeszonych w Kole Naukowym Filozofów (które to koło zaczęło swoją działalność już w 1977 roku). Na konferencje zapraszano pracowników innych ośrodków uniwersyteckich, także zagranicznych.
W okresie transformacji ustrojowej Instytut Filozofii miał już ugruntowaną pozycję w Uniwersytecie Śląskim. W tym czasie pełnił nie tylko funkcję usługową w dydaktyce wobec innych kierunków studiów na Uniwersytecie Śląskim, ale posiadał już prawa kształcenia własnych studentów. W 1994 roku w Instytucie uruchomione zostały także studia zaoczne w zakresie filozofii.
Kadrę naukową Instytutu tworzyli ludzie o różnej formacji ideowej, wywodzący się z wielu ośrodków akademickich. Dużą część kadry stanowili absolwenci Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego, Uniwersytetu Warszawskiego, Uniwersytetu Wrocławskiego, Uniwersytetu Jagiellońskiego, UMCS-u, a także absolwenci naszego Uniwersytetu, reprezentujący m.in. takie dziedziny nauki, jak prawo, politologia, socjologia, matematyka, fizyka, polonistyka. Można więc stwierdzić, że w Instytucie Filozofii w początkach transformacji ustrojowej panował pluralizm ideowy i światopoglądowy.
W 1995 roku zmieniła się struktura Instytutu. W jego ramach zaczęło funkcjonować siedem Zakładów: Antropologii Filozoficznej (kier. prof. dr hab. J. Bańka), Historii Filozofii (kier. prof. dr hab. Cz. Głombik), Zakład Etyki (kier. prof. dr hab. H. Promieńska), Zakład Filozofii Systematycznej (kier. prof. dr hab. A. Szołtysek), Zakład Logiki i Metodologii (p.o. kier. dr A. Wójcik), Zakład Filozofii Społecznej (kier. prof. dr hab. K. Ślęczka) i Zakład Filozofii Nauk Przyrodniczych (kier. prof. dr hab. W. Sztumski). Kolejna zmiana struktury Instytutu nastąpiła w roku 1999. Obok wcześniej istniejących zakładów zaczęły działać nowe. Struktura Instytutu przedstawiała się następująco: Zakład Antropologii Filozoficznej (kier. pozostał prof. dr hab. J. Banka), Zakład Historii Filozofii Nowożytnej i Współczesnej (kier. prof. dr hab. Cz. Głombik), Zakład Historii Starożytnej i Średniowiecznej (kier. dr hab. B. Dembiński), Zakład Filozofii Systematycznej (kier. doc. dr hab. A. Szołtysek), Zakład Etyki (kier. prof. dr hab. H. Promieńska), Zakład Filozoficznych Problemów Współczesnej Cywilizacji (kier. prof. dr hab. Andrzej Kiepas), Zakład Nauk Przyrodniczych (kierownik prof. UŚ dr hab. W. Sztumski), Zakład Logiki i Metodologii (kier. prof. dr hab. Krzysztof Wieczorek).
Lata 2001-2005 to okres awansu zawodowego wielu naszych pracowników. Awansowali: Andrzej Kiepas – tytuł profesora (2001), Andrzej Noras – zatwierdzenie habilitacji (2001), Barbara Szotek – zatwierdzenie habilitacji (2002), Piotr Skudrzyk – zatwierdzenie habilitacji (2002), Danuta Ślęczek-Czakon – zatwierdzenie habilitacji (2005), Dariusz Kubok – zatwierdzenie habilitacji (2005), Krzysztof Wieczorek – tytuł profesora (2005). Był to również okres kontynuacji realizowanych w Instytucie głównych kierunków badawczych oraz coraz większej aktywności kadry naukowej, zwłaszcza w zakresie współpracy międzynarodowej.
W Instytucie Filozofii zaczęły też działać studia podyplomowe. W roku akademickim 2000/2001 uruchomiono 3-semestralne Studia Podyplomowe z Filozofii dla nauczycieli z wykształceniem wyższym dające kwalifikacje do pracy w drugiej specjalności. W roku akademickim 2002/2003 zmieniono nazwę na Studia Podyplomowe z Filozofii i Etyki. Kierownikiem studiów podyplomowych od samego początku był prof. Andrzej Noras. Zwieńczeniem tego okresu działalności Instytutu był doktorat honoris causa przyznany profesorowi Czesławowi Głombikowi. W roku 2005 prof. zw. dr hab. Czesław Głombik, kierownik Zakładu Historii Filozofii Nowożytnej i Współczesnej w Instytucie Filozofii Wydziału Nauk Społecznych UŚ otrzymał tytuł doktora honoris causa Uniwersytetu Palackiego w Ołomuńcu. Uroczystość nadania tytułu odbyła się 31 marca 2005 roku w Ołomuńcu.
Lata 2006-2010 to dokonująca się w Instytucie zmiana pokoleniowa. Wielu wybitnych przedstawicieli naszego Instytutu przeszło w stan spoczynku: prof. Józef Bańka, prof. Czesław Głombik, prof. Halina Promieńska, prof. Adolf Szołtysek, a kadrę naukową zasilił kolejny doktor habilitowany (Tomasz Czakon). W 2007 z kolei tytuł profesora otrzymał Bogdan Dembiński. Oczywiście, wpłynęło to na organizację Instytutu – powstały nowe Zakłady, zmieniło się też kierownictwo już istniejących. Utworzono takie Zakłady, jak Zakład Antropologii Filozoficznej i Filozofii Cywilizacji (kier. prof. dr hab. Andrzej Kiepas), Zakład Filozofii w Polsce (kier. prof. UŚ dr hab. Barbara Szotek), reaktywowano istniejący w latach 90. Zakład Filozofii Społecznej (kier. prof. dr hab. Kazimierz Ślęczka, następnie prof. UŚ dr hab. Tomasz Czakon), a prof. UŚ dr hab. Andrzej Noras objął kierownictwo Zakładu Historii Filozofii Nowożytnej i Współczesnej, natomiast dr hab. Danuta Ślęczek-Czakon zastąpiła prof. Halina Promieńską na stanowisku kierownika Zakładu Etyki. Niewielkie zmiany nastąpiły także we władzach Instytutu – w październiku 2007 r. dr Mariola Sułkowska zastąpiła dr Bogusława Szuberta na stanowisku zastępcy Dyrektora ds. Dydaktycznych (studia stacjonarne), a od października 2008 r. stanowisko zastępcy Dyrektora ds. Dydaktycznych (studia niestacjonarne) objął prof. UŚ dr hab. Dariusz Kubok.
Początek drugiej dekady XXI wieku był w pewnym sensie wyjątkowy. Dokonała się dość spektakularna zmiana, tym razem w obszarze dydaktyki. Instytut poszerzył swoją ofertę dydaktyczną o nowe kierunki studiów. Obok studiów stricte filozoficznych, które dalej prowadzono, uruchomiono nowe kierunki: W 2012 uruchomiono doradztwo filozoficzne i coaching: studia stacjonarne i niestacjonarne I stopnia. W 2015 uruchomiono studia drugiego stopnia z tego kierunku. Uruchomienie tego kierunku doskonale wpisało się w potrzeby polskiego rynku edukacyjnego. Liczba studentów od kilku lat oscyluje w granicach kilkudziesięciu osób na jednym roczniku, co, zważywszy na niż demograficzny, wydaje się wielkim sukcesem. A fakt utrzymywania się tego trendu, świadczy także o tym, że to nie modny szyld przyciąga studentów, ale znakomicie poprowadzone studia. Opiekę merytoryczną nad tym kierunkiem sprawuje od samego początku dr Agnieszka Woszczyk. W 2015 roku uruchomione zostały z kolei studia z kognitywistyki. Kierunek ten prowadzony jest jako studia międzyobszarowe łączący nauki humanistyczne i przyrodnicze. Podejmowana problematyka łączy zagadnienia z psychologii poznawczej, neurobiologii, filozofii umysłu, sztucznej inteligencji, lingwistyki, psychologii społecznej. Kierunek także cieszy się bardzo dużą popularnością.
Powołanie nowych kierunków studiów wymogło zmiany w strukturze Instytutu. W Instytucie zaczęły działać następujące zakłady: Zakład Antropologii Filozoficznej i Kognitywistyki (kierownik – dr hab. Mariusz Wojewoda), Zakład Etyki (kierownik – dr hab. Danuta Ślęczek-Czakon), Zakład Filozofii Praktycznej i Coachingu (kierownik dr hab. Tomasz Czakon), Zakład Filozofii w Polsce (kierownik – prof. Barbara Szotek), Zakład Historii Filozofii Nowożytnej i Współczesnej (kierownik – prof. Andrzej Noras), Zakład Historii Filozofii Starożytnej i Średniowiecznej (kierownik – prof. Bogdan Dembiński), Zakład Logiki i Metodologii (kierownik – prof. Krzysztof Wieczorek).
Wielkim wydarzeniem w tym czasie było zorganizowanie wraz z Politechniką Śląską, IX. Polskiego Zjazdu Filozoficznego. Zjazd odbył się w dniach 17-21 września 2012 roku w Hotelu Gołębiewski w Wiśle.
Od początku z Instytutem związana była redakcja czasopisma naukowego „Folia Philosophica”. Jej pierwszy numer ukazał się w 1984 roku jako 14. tom serii Zeszytów Nauk Społecznych, więc początkowo czasopismo nie było odrębnym periodykiem. Dopiero w 1993 roku stało się ono samodzielnym czasopismem, uzyskując ten nowy status wraz z 11. tomem. W latach 2011-2017 Instytut wydał kolejnych 9 tomów „Folia Philosophica”. Do 2015 roku redaktorem naczelnym „Folii” był prof. Piotr Łaciak (stanowisko objął w 2006 po wcześniejszym wieloletnim prowadzeniu tego pisma przez prof. Józefa Bańkę), następnie kierowanie czasopismem przejął prof. Dariusz Kubok. To ukazujące się od wielu lat wydawnictwo ciągłe Instytutu niezmiennie dba o zachowanie wysokiego poziomu merytorycznego. Począwszy od tomu 24, „Folia Philosophica” stała się w całości dostępna online i posiada międzynarodową redakcję oraz radę naukową. Od 35. tomu (2016) „Folia Philosophica” była publikowana jako półrocznik. Od 2018 roku wszystkie artykuły były dostępne w otwartym dostępie.
W 2012 roku zmieniły się władze Instytutu – można by rzec, że nastąpiła kolejna zmiana pokoleniowa. Dyrektorem Instytutu został dr hab. Dariusz Kubok, zastępcą dyrektora ds. naukowych pozostał prof. Bogdan Dembiński, natomiast stanowiska zastępców dyrektora ds. dydaktycznych objęły: dr Mariola Sułkowska-Janowska (filozofia i kognitywistyka) i dr Agnieszka Woszczyk (doradztwo filozoficzne i coaching). W następnych wyborach, które odbyły się w 2016 roku także nastąpiły zmiany we władzach Instytutu. Dr hab. Dariusz Kubok po raz kolejny został wybrany na dyrektora Instytutu, na swoim stanowisku pozostała także dr Agnieszka Woszczyk. Zmienił się natomiast zastępca dyrektora ds. naukowych – został nim dr hab. Tomasz Kubalica oraz zastępca dyrektora ds. dydaktycznych na filozofii i kognitywistyce – stanowisko to objęła dr Magdalena Wołek.
W 2016 Instytut mógł poszczycić się świetnie wykwalifikowaną kadrą naukową. W tym czasie pracowało u nas już 6 profesorów: prof. dr hab. Andrzej Kiepas, prof. dr hab. Andrzej Noras, prof. dr hab. Piotr Łaciak, prof. dr hab. Bogdan Dembiński, prof. dr hab. Krzysztof Wieczorek, prof. Barbara Szotek oraz 13 osób z tytułem doktora habilitowanego.
Rok 2016 wiąże się z jeszcze jednym, bardzo ważnym wydarzeniem, a mianowicie pracownik naszego Instytutu, prof. zw. dr hab. Andrzej Noras, został doceniony przez całą społeczność akademicką i objął funkcję prorektora ds. badań naukowych.
W 2018 roku Instytut dostosował się do nowych realiów wynikających z wejścia w życie nowego prawa o szkolnictwie wyższym i nauce, które wprowadziło istotne zmiany organizacyjne i strukturalne na Uniwersytecie Śląskim. Mimo tych przekształceń Instytut zachował swoją dotychczasową formę, choć od 1 października 2019 roku zmieniła się jego przynależność wydziałowa – opuszczając Wydział Nauk Społecznych, stał się częścią Wydziału Humanistycznego, co lepiej odpowiada jego profilowi dziedzinowemu. Dzięki jednodyscyplinowemu charakterowi Instytutu jego skład osobowy pozostał niemal niezmieniony – obecnie zatrudnia on 38 pracowników badawczo-dydaktycznych. Dotychczasowe Zakłady zostały przekształcone w Zespoły Badawcze, które od 2020 roku działają w nowej formule.
Obecnie Instytutem nadal kieruje prof. dr hab. Dariusz Kubok, wspierany przez dr. hab. Tomasza Kubalicę, prof. UŚ. Za prowadzenie kierunków studiów – filozofia oraz inne powiązane specjalności – odpowiada dr Mariola Sułkowska-Janowska, prof. UŚ, wspierana przez dr Agnieszkę Woszczyk, prof. UŚ oraz dra Macieja Stanka. Instytut posiada ugruntowaną pozycję naukową zarówno w Polsce, jak i w krajach sąsiednich, z którymi realizuje wspólne projekty badawcze i programy naukowe.
Największym wyzwaniem nadchodzących lat będzie ewaluacja dyscypliny w 2026 roku. Mamy nadzieję, że ocena ta potwierdzi wysoki poziom naukowy Instytutu i umocni jego pozycję wśród czołowych jednostek badawczych w kraju.
(Tekst został przygotowany na podstawie uzupełnionych i zaktualizowanych informacji zaczerpniętych z opracowania – Sonii Bukowskiej, Marii Niemczuk-Misali i Lecha Radziocha: Instytut Filozofii, w: Księga jubileuszowa Wydziału Nauk Społecznych Uniwersytetu Śląskiego w Katowicach, zredagowana przez Kazimierz Miroszewski. Katowice: Wydawnictwo Uniwersytetu Śląskiego, 2018, 17–62.)