Miło nam poinformować, że w Wydawnictwie Uniwersytetu Śląskiego ukazała się monografia dr Magdaleny Ochwat, pracownicy Instytutu Polonistyki, pt. „Więcej-niż-tylko-ludzkie lekcje języka polskiego. Edukacja polonistyczna w czasach kryzysu klimatycznego”.
Zainteresowanie humanistyką środowiskową przybiera na sile w ostatnich latach – dynamicznie rozwijają się zarówno badania naukowe, jak i kształcenie akademickie. Widać również coraz większe zaangażowanie obywatelskie w obronie lasów przed wycinką czy rzek przed ich dalszą regulacją. Poważny problem stanowi jednak brak adaptacji humanistyki środowiskowej do stosowania w polskiej szkole. Wypełnienie tej luki to jedno z wyzwań współczesnej edukacji.
W książce „Więcej-niż-tylko-ludzkie lekcje języka polskiego. Edukacja polonistyczna w czasach kryzysu klimatycznego” autorka nakreśla możliwości szeroko zakrojonych przeobrażeń niesionych przez środowiskowe analizy i interpretacje, które można z powodzeniem stosować w szkole na lekcjach języka polskiego. Humanistyka środowiskowa z jej rewizjonistyczną siłą może zmienić odbiór archaicznego kanonu literackiego, a jego relektura pozwala dostrzec więcej-niż-ludzką historię świata i tworzyć nowe opowieści. Do tkania nowych opowieści inspirujących do przemiany, „ekologicznej metanoi” powinna włączyć się również szkoła. Snucie tych opowieści to z pewnością dziś jedno z zadań edukacji humanistycznej.
W czasach kryzysu klimatyczno-środowiskowego potrzebujemy nowych pojęć, nowego języka, nowych opowieści, i nowych działań w edukacji. Te nowe działania sprowadzić można do od-uczania (się) dominujących praktyk, stylów, które przekazuje literatura, w tym kanon lektur szkolnych. Nowe wskazuje również na podjęcie dawnych kwestii od nowa i na nowo, inaczej – z troską o Ziemię. Szkoła powinna jak najszybciej stworzyć możliwości do zmiany myślenia uczniowskiego, tworząc nowe imaginarium środowiskowe poza dualizmem natura–kultura oraz osłabiając antropocentryzm na rzecz sojuszy więcej-niż-tylko-ludzkich. Mogłaby również zacząć zmianę myślenia społecznego o dalszej „akumulacji taniej natury” na rzecz tworzenia nowych systemów zbudowanych na zasadach symbiotycznych, jak proponowała botaniczka Robin Wall Kimmerer, myśląc o przyrodzie jako o darze, a nie towarze.
Celem niniejszej książki jest próba odpowiedzi na pytanie o to, jak lekcje języka polskiego mogą stać się miejscem dokonywania „proekologicznej metanoi”, rozpoznawania i uchwycenia Kairosa, jako odpowiedniej chwili do działania na rzecz Ziemi i wszystkich jej mieszkańców. Wciąż zbyt małą rolę w walce ze zmianą klimatu przypisuje się literaturze, sztuce i opowieściom, a humanistyczna edukacja klimatyczna nie doczekała się jeszcze zbyt wielu rzeczników i propagatorów w Polsce. A przecież język polski jako przedmiot nauczania szkolnego ma stosowne narzędzia do szerzenia wartości ekologicznych wśród młodych – teksty kultury, literaturę, film, fotografię, rzeźbę, wspierając się na metodologiach stwarzanych przez nową humanistykę. Trzeba te sprzyjające warunki i potencjał nauk humanistycznych wykorzystać.
W książce Magdalena Ochwat proponuje interpretacje środowiskowe „Cudownej podróży” szwedzkiej noblistki Selmy Lagerlöf, której to książka znajduje się w kanonie lektur nieobowiązkowych szkoły podstawowej, a także wybranych fragmentów lektur szkolnych – w tym opisu lasów litewskich w „Panu Tadeuszu” oraz historii przedmiotów i sposobu ich traktowania przez człowieka w baśni „Imbryk” Andersena. Wybrane teksty są trwale osadzone w tradycji historycznoliterackiej i szkolnej metodyce czytania, autorkę interesuje jednak, jak mogłyby one rezonować w splocie z naukami przyrodniczymi w duchu nowej humanistyki, by wytwarzać w szkole nowe symbiotyczne opowieści.
W publikacji znajdują się różne deklaracje środowiskowe, które mogą być wykorzystane w szkole. Są wśród nich: Deklaracja Praw Drzew, Deklaracja Praw Pamięci o Ziemi, Światowa Karta Przyrody, Karta Praw Roślin. Czytelniczki i czytelnicy znajdą także wybór reportaży środowiskowych, które we fragmentach lub w całości można czytać na lekcjach języka polskiego oraz wybrane propozycje z najnowszej literatury pięknej i popularnonaukowej skierowanej do młodego odbiorcy.
Szczególną odpowiedzialność za efekt ekologicznej transformacji [Magdalena Ochwat] przypisuje edukacji, w tym humanistycznej. Apeluje o aktywne współtworzenie narracji kształtujących zbiorową wyobraźnię, o współpracę w tym celu badaczy różnych dziedzin, o ćwiczenia w wyobrażaniu sobie innej, szczęśliwej przyszłości. W nowej, afirmującej życie narracji, odpowiadającej na aktualne problemy środowiskowe, największą rolę mogą odegrać symbiotyczne opowieści, pozwalające na nowo zjednoczyć człowieka ze światem przyrody. […] Szanując dotychczasowe dziedzictwo kulturowe i tradycje lekturowe, Autorka podkreśla, że w edukacji istnieje potrzeba zmiany rozumienia pozycji człowieka i jego relacji ze światem przyrody i konieczność doprowadzenia do decentralizacji, zachęcania do mniej ludzkocentrycznego spojrzenia na świat.
Z recenzji wydawniczej
prof. dr hab. Anny Janus-Sitarz, Uniwersytet Jagielloński
Monografia Magdaleny Ochwat „Więcej-niż-tylko-ludzkie lekcje języka polskiego. Edukacja polonistyczna w czasach kryzysu klimatycznego” bezspornie jest książką bardzo potrzebną edukacji polonistycznej. […] W pełni uzasadnia nadzieję, że do ekologicznej zmiany świadomości (metanoi) w znacznym stopniu może przyczynić się szkoła. I choć świadomość ekologiczna powinna być kształtowana, jak podkreśla Autorka, na każdym przedmiocie, to nie ulega wątpliwości, że dużą rolę w tym zakresie mogą odgrywać lekcje języka polskiego, bo na nich można tworzyć w znacznym stopniu opowieści konkurencyjne wobec antropocenu, a więc symbiotyczne opowieści przekraczające tradycyjne dualizmy kultury i natury […).
Z recenzji wydawniczej
prof. dr hab. Grażyny Bożeny Tomaszewskiej, Uniwersytet Gdański
