Uniwersytet Śląski w Katowicach

Dariusz Pawelec

Wirpsza. Po słowie

Wydawnictwo Uniwersytetu Śląskiego. Katowice 2025. ISBN 978-83-226-4444-7

Seria: Inventio. Antropologia Tworzenia – Krytyka Genetyczna – Interpretacja, nr 4.

Książka przynosi refleksję wokół pośmiertnych losów dzieł Witolda Wirpszy (1918–1985) oraz ich recepcji. Autora przez dekady, wskutek działań cenzury, wykluczonego z krajowego obiegu wydawniczego i czytelniczego. Z uwagi na eksperymentalny, hermetyczny charakter swojej twórczości, nieposzukującej aktualnych zaangażowań politycznych, nie dość dobrze, jak na swój potencjał, obecnego także w obiegu emigracyjnym. W związku z problemami ze znalezieniem wydawcy oraz czytelników pisarz pozostawił po sobie ogromny korpus utworów czekających na odkrycie w archiwach. Sukcesywne edycje i reedycje kolejnych tytułów, poezji, powieści, dramatów, eseistyki i korespondencji, realizowane dopiero w XXI wieku, spotkały się z niezwykle żywym odbiorem czytelniczym oraz krytycznym, wywierając nawet udokumentowany wpływ na bieżące życie literackie, a nawet na artystyczne wybory, szczególnie poetów i przemiany modeli języka poetyckiego. Książka opisuje, jak proces twórczy, w nieoczekiwany sposób trwa i przebiega po śmierci autora, rzecz jasna mającego za wspólnika-pośrednika edytora. W kolejnych rozdziałach analizowane są konkretne przypadki powstawania dzieła sztuki w tym nowym układzie nadawczo-odbiorczym. Książka demonstruje, jak rodzi się ono nie tylko przez proste wydobycie z archiwum gotowego tekstu, przewidzianego w danej postaci do druku przez pisarza, ale także jak powstaje w rozmaitych gestach rekonstrukcji, scalania, komponowania jakiejś nowej struktury i nadawania jej rangi dzieła przez edytora zastępującego autora w części tych czynności. Doświadczenie wprowadzania do obiegu czytelniczego edycji nieznanych dotąd utworów Witolda Wirpszy, ale także i reedycji jego dzieł z różnych racji niedostępnych na rynku, „źle obecnych” lub zapomnianych, pokazuje, w jaki sposób edytorstwo może stać się działaniem z zakresu krytyki literackiej.

Grażyna Maroszczuk

Rozmowy z pisarzem. Tematy, konteksty, alternacje

Wydawnictwo Naukowe Śląsk. Katowice 2024. ISBN: 978-83-8183-222-9

Seria: Spotkania z Literaturą. Seria nowa, 4

Od czasów Platona ranga dialogu i różnorodnych, współczesnych form aktywności komunikacyjnych człowieka zachęca do interpretacji, przyczyniając się do popularności medialnych, dwuautorskich przedsięwzięć takich, jak: „wywiady-rzeki”, „rozmowy z… pisarzami” i „pamiętniki mówione”.  Amplituda czytelniczego zainteresowania „książkami złożonymi z rozmów” jest chwiejna. Niezmiennie ciekawy pozostaje jednak potencjał kreacyjny prezentowanych w książce spotkań z Kazimierzem Braunem, Andrzejem Stasiukiem i Wiesławem Myśliwskim.

opracowanie Dariusz Pawelec

Witold Wirpsza

Morderca i inne opowiadania

Instytut Mikołowski. Mikołów 2024. ISBN 978-83-65250-89-6.

Seria: Biblioteka Arkadii – Pisma katastroficznego, nr 230.

Z bogatej i wielowymiarowej twórczości Witolda Wirpszy najsłabiej pamiętamy dziś chyba jego opowiadania – niesłusznie, gdyż są to teksty dorównujące poziomem jego powieściom, a w niektórych wypadkach nawet je przewyższające. Przed podjęciem ostatecznej decyzji o emigracji zdołał Wirpsza opublikować w kraju dwa tomy krótkich form narracyjnych: zbiór Stary tramwaj i inne opowiadania (1955) oraz książkę Morderca (1966). Zwłaszcza prozy z tego drugiego zbioru cechują się wysokimi walorami artystycznymi i inwencyjnym potraktowaniem pozornie konwencjonalnej, ponadczasowej tematyki, co czyni je atrakcyjnymi także dla współczesnego czytelnika. Wskazałbym tu zwłaszcza na otwierające tę publikację doskonałe Dziecko, które jawi się dziś jako tekst fascynujący i zdecydowanie wyprzedzający czas swego powstania. Niektóre opowiadania Wirpszy – w tym groteskowy, uniwersalny w swej wymowie Pojedynek – nie były do tej pory przedrukowywane ani wznawiane; rozproszone po numerach czasopism wydawanych w Paryżu („Kultura”), Londynie („Wiadomości”) czy Berlinie („Archipelag”) pozostają szerzej nieznane. Do innych, jakiś czas temu przypomnianych – myślę tu o apokryficznym Na piasku i satyrycznym Grzybie – z całą pewnością wciąż warto wracać. Z kolei z nowelą Pierwszy krok na parterze i z obecnymi dotąd jedynie w literaturoznawczym obiegu autobiograficznymi Zapiskami datowanymi, bez porządku w nowym wydawnictwie można zetknąć się po raz pierwszy (Piotr Bogalecki).

Piotr Gorliński-Kucik

„Jutro”. SF jako sposób myślenia

Wydawnictwo Uniwersytetu Śląskiego. Katowice 2024. ISBN: 978-83-226-4401-0

Książka „Jutro”. SF jako sposób myślenia jest poświęcona fantastyce naukowej traktowanej przede wszystkim w kategoriach sposobu myślenia, który charakteryzuje wielojęzyczność (swobodne korzystanie zarówno z języka nauk humanistycznych, jak i z języka nauk ścisłych). Tak rozumiana science fiction okazuje się przydatna do uodparniania nas, żyjących w XXI wieku, na naprzemienne progresy i kryzysy oraz na szoki przyszłości. Poza tym SF stanowi krytykę technologii i często diagnozuje teraźniejsze oznaki nadchodzących zjawisk i procesów (np. postpiśmienność, wirtualną rzeczywistość, AI), a nawet projektuje pewne rozwiązania (jak robią to anarchotranshumaniści czy techgnostycy).

opracowanie Marian Kisiel

Arnold Słucki
Poezje zebrane

• Tom I: 1956-1966. ISBN 978-83-65250-85-8 Seria: Biblioteka Arkadii – Pisma katastroficznego, nr 228.
• Tom II: 1966-1972. ISBN 978-83-65250-86-5 Seria: Biblioteka Arkadii – Pisma katastroficznego, nr 229.

Instytut Mikołowski. Mikołów 2024.

Nakładem Instytutu Mikołowskiego ukazały się dwa tomy „Poezji zebranych” Arnolda Słuckiego, które opracował oraz opatrzył wstępem i notą edytorską prof. dr hab. Marian Kisiel. To pierwsza tego typu edycja utworów zapomnianego dzisiaj poety, aktywnie uczestniczącego w życiu literackim kraju do roku 1968. Słucki urodził się w roku 1920 w rodzinie żydowskiej. Po emigracji do Izraela (1968-70) zamieszkał w Berlinie Zachodnim, gdzie zmarł w roku 1972. Jego poezja, osadzona w kulturze żydowskiej, ma charakter hermetyczny, pełna jest ciemnych wizji i szyfrów. „Czytana po latach – pisze Marian Kisiel – w swoim kształcie intelektualnym, poezja Arnolda Słuckiego prowokuje do intelektualnych rozmyślań, ale także do pytań o sens wiersza, sposób wersyfikacji, relację miedzy językiem mówionym a językiem kultury. Czytelnik poszukujący odpowiedzi na trudne pytania spotka się tu z wieloma zagadkami, których być może nawet nie rozwikła”.

opracowanie Dariusz Rott, Tadeusz Serocki, Tadeusz Grajpel

Vetter Daniel
Islandia albo krótkie opisanie wyspy Islandyji

Muzeum Badań Polarnych. Puławy 2024. ISBN 978-83-960827-0-4, s. 93.

Muzeum Badań Polarnych w Puławach opublikowało bibliofilską, limitowaną edycję utworu Daniela Vettera pt. Islandia albo Krótkie opisanie wyspy Islandyji (pierwodruk wydano w Lesznie w 1638 r.). Edycja obejmuje faksymile pierwodruku, transkrypcję i komentarz autorstwa prof. Dariusza Rotta z Instytutu Polonistyki Uniwersyetu Śląskiego oraz tekę zawierającą 27 drzeworytów z dzieła Olausa Magnusa Dzieje ludów północy (1555 r.) przygotowane przez drzeworytnika Tadeusza Grajpela, prowadzącego Pracownię Badań i Edukacji Historycznej. Całość bibliofilskiego wydania opracował poligraf i wydawca Tadeusz Serocki, współtwórca Wydawnictwa „Bernardinum”, który m.in. brał udział w opracowaniu faksymile pelplińskiej Biblii Gutenberga oraz faksymilowych edycji dzieł Mikołaja Kopernika. Publikacja została dedykowana  inicjatorowi, założycielowi i pierwszemu dyrektorowi Muzeum Badań Polarnych w Puławach dr. Andrzejowi Piotrowskiemu (zm. 2022), a ukazała się dzięki wsparciu Ambasady Islandii w Polsce.

Ze wstępu:

Istotą obecnej propozycji edytorskiej jest wydanie tego starodruku w wyjątkowej, unikatowej, limitowanej wersji bibliofilskiej. Ponowna edycja pozwala nam dziś uświadomić sobie, jaka wiedza geograficzna o Islandii była znana w Polsce już kilkaset lat temu i co ważne, w języku polskim, czyli jako wydanie dostępne dla sporej rzeszy ówczesnych czytelników. Tekst nie jest obszerny, liczy bo wiem 28 kart, ale zwięźle — w nowoczesnym, jak na siedemnaste stulecie, układzie tematycznym — opisuje obyczaje, religię, życie codzienne, sposób zdobywania pożywienia, florę i faunę, w tym zwierzęta morskie, wyjątkowy klimat, również zadziwiające dla przybysza zjawiska jak wulkany i gejzery. W oryginale nie ma ilustracji, a materiał graficzny jest bardzo skromny. Nowatorskim założeniem przy ponownym wydaniu tekstu Vettera jest uzupełnienie go częścią ikonograficzną. Źródłem ilustracji jest niezwykle popularne przez kilkaset lat, od pierwszego wydania w roku 1555, dzieło wybitnego uczonego Olausa Magnusa Dzieje ludów północy […] Idea wydania polega na stworzeniu unikatowej edycji — cymelium w podziale na trzy części, czyli osobno oprawiony tekst, faksymile oryginału oraz teka z grafikami odbitymi na czerpanym papierze. Ważna jest oczywiście translacja oryginału i przypisy, jak również w stosownych miejscach tekstu odnośniki do konkretnych drzeworytów.

Adam Regiewicz, Dariusz Rott

Filolog na pięciolinii. Dwugłos polonistyczny

Wydawnictwo Naukowe Uniwersytetu Jana Długosza. Częstochowa 2024. ISBN:978-83-67984-07-2, ss. 198.

Seria: Głośne Pióra

Proponowany w książce dwugłos nie jest bynajmniej eseistycznym potpourri, ale dyskursem polifonicznym, w którym dwie niezależne linie interpretacyjne stykają się w wielu miejscach i budują wspólną harmonię. Obaj autorzy spotykają się w sposobie czytania wydarzeń muzycznych jako osobistego do świadczenia. Przyjęta przez nich antropologiczna zasada doświadczenia daje niezwykle ważną, bo osobistą, perspektywę lektury. Stoi za nią także duch komparatystyki – każda ze stron ma możliwość wypowiedzenia swoich racji. Chociaż obaj autorzy są […] specjalistami w zakresie literatury dawnej, pozwalają wybrzmieć swoim muzycznym fascynacjom, dać im dojść do głosu. Literatura i muzyka przenikają się na kartach tej książki. Obie są ważne. Bez obu trudno wyobrazić sobie współczesną refleksję humanistyczną. Bez którejkolwiek z nich nie byłoby tej książki” – Fragment Intro

Magdalena Bąk

Romantyczni wojażerowie. Mickiewicza i Słowackiego listy z/o podróży

Wydawnictwo Uniwersytetu Śląskiego. Katowice 2024. ISBN: 978-83-226-4377-8, ss. 317.

Celem książki jest przeanalizowanie wyłaniających się z korespondencji Mickiewicza i Słowackiego oryginalnych poglądów na istotę i wartość podróżowania. Wiek XIX, który można bez ryzyka przesady, nazwać wiekiem podróży, która staje się w tym czasie potrzebą, modą, a nawet przymusem, wykształcił wiele rodzajów podróżowania i różne typy podróżników, z których wielu utrwaliło swoje przeżycia w popularnym gatunku podróży. Mickiewicz i Słowacki swoje refleksje teoretyczne – pozwalające na rekonstrukcję ich stosunku do tego fenomenu epoki – zawarli przede wszystkim w korespondencji, która jest w tej książce poddawana interpretacji z wykorzystaniem narzędzi z zakresu travel writing studies.

Marian Kisiel

Mały cmentarz

Instytut Mikołowski. Mikołów 2024. ISBN: 978-83-65250-65-0, ss. 142.

Mały cmentarz jest dziennikiem czasu pandemii. Zawiera zapiski, wspomnienia, fragmenty tłumaczeń, wypisy z lektur, komentarze, aforyzmy, nekrologi i inne formy fragmentaryczne, „grobki myśli”, jak nazywa je autor, układające się w osobisty diariusz z okresu pomiędzy styczniem 2020 a lipcem 2022.

„Jestem płaczką, czy korespondentem działu obituariów?” – zapytuje autor w jednej z refleksji nad postacią gatunkową swojego dzieła, które w początkowym zamyśle nie miało być wcale dziennikiem.

Monika Białek, Dariusz Rott

Radio zmieni ciężar gatunkowy człowieka: o audycjach radiowych Starego Doktora – Janusza Korczaka

Wydawnictwo Naukowe Instytut Kultury Regionalnej i Badań Literackich im. Franciszka Karpińskiego, Siedlce 2023. ISBN 978-83-66597-81-5, ss. 113.

Autorzy próbują „ocalić od zapomnienia” mało znany obszar działalności pedagoga – dziennikarstwo  i felietonistykę radiową i jego dokonania, uznawane za arcydzieła narracji radiofonicznej.

Felietony Korczaka zasługiwały na refleksję badawczą nie tylko ze względu na dokonania pisarza i kontekst historyczny, ale też dlatego, że powstawały w czasach rozkwitu polskiej radiofonii, gdy radio było medium dominującym, gdy kształtowały się radiowe formy językowe, realizacje gatunkowe i modele komunikacyjne.

Monografia M. Białek i D. Rotta to interesujące przedsięwzięcie, wypełniające lukę w dotychczasowych badaniach. (z recenzji prof. dr hab. Barbary Bogołębskiej – prof. em. Uniwersytetu Łódzkiego).

opracowanie Jerzy Axer, Ryszard Koziołek, wstęp Tadeusz Bujnicki

Henryk Sienkiewicz

Ogniem i mieczem

Wydawnictwo Ossolineum. Wrocław 2023. ISBN: 978-83-66257-48-1, ss. CCXXIIV + 1086.

Autorzy omówienia poza analizą samego dzieła przybliżyli tło historyczne, nie unikając przy tym tematu napiętych relacji między poszczególnymi grupami etnicznymi na ziemiach dawnej Rzeczypospolitej. We Wstępie czytamy: Powstanie Chmielnickiego w Sienkiewiczowskim ujęciu to dramat dziejowy o konsekwencjach sięgających w daleką przyszłość. Wojna staje się bratobójczą walką, w której występują przeciwko sobie także Rusini. Motyw rozdarcia wewnątrz wspólnoty narodowej, którą w mniejszym stopniu dzieli położenie socjalne czy wyznawana religia, a w większym – stosunek do trwałości „wielkiej” Rzeczypospolitej, wielokrotnie powraca w powieści.

przekład i opracowanie Marian Kisiel

Lew Karsawin

Poemat o śmierci

Wydawnictwo Naukowe „Śląsk”. Katowice 2023. ISBN: 978-83-8183-177-2, ss. 128

Lew Karsawin (1882–1952) to jeden z najwybitniejszych  filozofów i metafizyków rosyjskich Srebrnego Wieku. Po rewolucji bolszewickiej wywieziony z Rosji sowieckiej na tzw. „statku filozofów”, znalazł schronienie na Litwie. Po aneksji Litwy przez ZSRR, pozbawiony możliwości pracy na uniwersytecie, oskarżony o zdradę, został zagłodzony w stalinowskim łagrze. Poemat o śmierci uważany jest za dzieło wielkiej rangi, nie tylko jako utwór filozoficzny, ale także jako literacki esej. Stawiany jest obok innego dzieła Karsawina – Noctes Petropolitanes. Tekst napisany osobniczym idiolektem, jest przykładem realizacji eseistyki Srebrnego Wieku, samo dzieło zaś dopełnieniem rozważań na temat śmierci, jakie czynili współcześni Karsawinowi – Mikołaj Bierdiajew, Wasilij Rozanow, Władimir Sołowjow czy Lew Szestow.

Joanna Kisiel

Szymborska po Pawlikowskiej. Dialogi mimowolne

Wydawnictwo Naukowe Śląsk. Katowice 2023. ISBN: 978-83-8183-181-9, ss. 70.

Maria Pawlikowska-Jasnorzewska i Wisława Szymborska – dwie najbardziej wpływowe poetki XX wieku – nie stały się jak dotąd bohaterkami studium porównawczego. Ta publikacja zaprasza do analizy i interpretacji wybranych wierszy obu autorek w poszukiwaniu miejsc wspólnych, wzajemnie z sobą korespondujących, podejmujących także najczęściej niezamierzony i zazwyczaj nieoczywisty dialog. Porównaniu warto poddać nade wszystko dwa projekty kobiecego odczuwania i uwarunkowania odmienności portretów kobiecych w twórczości obu poetek. Ich zupełnie różne poetyki i odległe od siebie poetyckie wrażliwości na pewnym poziomie lektury okazują się zaskakująco zbieżne. W lekturze porównawczej  szczególnie ważne stają się zarówno miejsca wyraźnie polemiczne (np. Album Szymborskiej), jak i zdarzenia wyjątkowej bliskości głosu (np. Przy winie Szymborskiej). Obydwie autorki pozostają jednak – nade wszystko – głęboko zanurzone w egzystencji, twórczo zdziwione jednoczesną niezwykłością i zwyczajnością istnienia i – co istotne – na różne sposoby badają napięcie między możliwością literackiego kostiumu i imperatywem prostoty w poszukiwaniu nienazwanej/nienazywalnej prawdy ludzkich uczuć.

Ryszard Koziołek

Czytać, dużo czytać

Wydawnictwo Czarne. Wołowiec 2023. ISBN: 978-83-8191-642-4, ss. 256.

Rzecz, która nie przestaje zachwycać, to skromne piękno zadrukowanej strony. Książka wydaje się najbardziej ubogą ze sztuk. Fotografia, film, malarstwo, muzyka dysponują nieskończenie bardziej sugestywnymi środkami przedstawiania świata. A literatura? Czarne znaczki na papierze. Ale kiedy wpuścić je w nasze umysły, potrafią tam dokonać cudów. Pracują w naszych głowach najskuteczniej i najciekawiej ze wszystkich znaków, jakimi opisujemy świat – przekonuje w nowym tomie esejów Ryszard Koziołek. Odkrywa w nim przed czytelnikami transformującą moc literatury, która pozwala nam budować i wzbogacać nie tylko nasz własny świat, ale też kształtować mądre, dojrzałe społeczeństwo. Ta polityczna moc literatury – budowanie wspólnoty, otwieranie przestrzeni dyskusji, łączenie doświadczeń – jest dla niego równie ważna, jak jej działanie na wyobraźnię. Na nowo więc opowiada nam o tym, na czym polega kunszt powieściowy Tokarczuk i Pilcha, dlaczego Harry Potter pozwala nam wrócić do dzieciństwa i napełnić świat zasadami moralnymi, a wreszcie jak za pomocą literatury rozmawiać o tym, co politycznie niepoprawne.

Mariusz Jochemczyk, Józef Olejniczak, Miłosz Piotrowiak

Myśleć Kafką. Teksty i konteksty.

Wydawnictwo Uniwersytetu Śląskiego. Katowice 2023. ISBN:978-83-226-4302-0, ss. 266.

Kafki i jego dzieła nie da się interpretować w jednoznaczny sposób, nie da się jego tekstów przyporządkować do któregokolwiek z nurtów literatury (czy szerzej – sztuki) nowoczesnej. Taka jednoznaczna interpretacja oraz ścisłe przyporządkowanie byłyby unieruchomieniem potencji i dynamiki ciągle w tym dziele tkwiących. Stałby się Kafka wtedy jeszcze jednym zasuszonym motylem na szpilce w szklanej gablocie kolekcjonera motylich trupów. Zafascynowanego, to prawda, światem natury i biegającego po łąkach z siatką… Tego chcieliśmy w szkicach zebranych w niniejszej książce uniknąć. Czy się udało? Esej jest przybliżaniem się, „krążeniem wokół”, jest świadectwem podejmowania prób przybliżania się, także prób oswajania. Ruch myśli odbywa się tu zasadniczo w ramach dwóch odrębnych obiegów intelektualnych. Tom stanowi bowiem całość dwudzielną – łączącą szczegółowy ogląd wybranych utworów Franza Kafki (ujęcie interpretacyjne) z szerokim przeglądem tematów kontekstowych (doświadczenie somatyczne, pacyfizm i stosunek do wojny, transformacje, przepływy-wpływy, metamorfozy, aporie, paradoksy współczesnej wiedzy itd.).

przeł. Marian Kisiel

Lew Tołstoj

O miłości i śmierci

Wydawnictwo Naukowe „Śląsk”. Katowice 2023. ISBN: 978-83-8183-164-2, ss. 64

Myśli Lwa Tołstoja (i innych autorów) zostały zaczerpnięte z jego notatników. Nie sposób powiedzieć, aby miały one jakiś swój kanoniczny kształt. Spotykamy je w rozmaitych wariantach, w stale zmienianych zapiskach, czynionych regularnie i z wytrwałością, a później zamkniętych w kompilacjach, które przybrały następujące tytuły: Na każdy dzień, Krąg lektur, Droga życia (to najważniejszy zbiór owych notatek z różnych miejsc). Czytelnik może przeczytać te myśli — w różnych układach — w najpełniejszym, dziewięćdziesięciotomowym rosyjskim wydaniu pism Lwa Tołstoja (1935–1958), w tomach 41–42 (Krąg lektur), 43–44 (Na każdy
dzień), 45 (Droga życia).