August Chełkowski
Profesor urodził się 27 lutego 1927 roku w Telkwicach na Warmii jako drugie z kolei dziecko spośród dziesięciorga, których rodzicami byli Państwo Franciszek i Emilia (z domu Mieczkowska) Chełkowscy.
Pan Franciszek Chełkowski, polski ziemianin, był aktywnym działaczem Związku Polaków w Niemczech. W 1930 roku rodzina Państwa Chełkowskich nielegalnie przekroczyła granicę niemiecko – polską i osiedliła się w poznańskiem; początkowo w Kobylnicy, a od 1935 roku w Golęcinie – obecnie dzielnicy Poznania.
Pan Franciszek Chełkowski zarządzał folwarkiem Wydziału Rolniczo – Leśnego Uniwersytetu Poznańskiego i kiedy we wrześniu 1939 ogłoszono mobilizację, a Wojsko Polskie wezwało do dostawy koni dla potrzeb Armii, ojciec Profesora zorganizował ich transport. Mosty na Warcie zostały wysadzone przez polskich saperów. Konie przeprawiać musiano wpław przez rzekę. W trakcie przeprawy – 5 września – ojciec Profesora utonął.
Po wkroczeniu Niemców do Poznania gestapo poszukiwało Franciszka Chełkowskiego ze względu na jego patriotyczną działalność na terenie Warmii. W wyniku tej akcji matka Profesora wraz z pięciorgiem dzieci, wśród nich znalazł się również dwunastoletni August, wywiezieni zostali do obozu. Pozostałym pięciorgiem rodzeństwa Profesora zaopiekowała się babcia. Po wyjaśnieniu, że poszukiwany Franciszek nie żyje, Niemcy wypuścili matkę z dziećmi. Całą wojnę rodzina Chełkowskich przeżyła w Poznaniu przy ulicy Kościelnej.
Jeszcze przed wojną Profesor Chełkowski ukończył sześcioklasową Szkołę Powszechną i zgodnie z polityką okupanta jako Polak nie mógł uczęszczać do szkoły średniej. Od czternastego roku życia do końca wojny pracował w banku, początkowo jako goniec a następnie jako tzw. pomoc biurowa.
Po zakończeniu wojny rozpoczyna się okres intensywnego nadrabiania wymuszonej wojną przerwy w edukacji. W maju 1948 roku, po zdaniu egzaminu maturalnego w znanym poznańskim Gimnazjum im. Karola Marcinkowskiego, Profesor starał się o przyjęcie do Poznańskiej Szkoły Inżynierskiej. Jednak jako tzw. „element obcy klasowo” Profesor nie został studentem przyszłej Politechniki. Fizyka na Uniwersytecie Poznańskim nie miała tego typu uprzedzeń klasowych i w ten sposób Profesor został fizykiem ze względów politycznych. Już od II-go roku studiów pracował jako asystent w Szkole Inżynierskiej.
W 1951 roku Profesor Chełkowski poślubił Panią Halinę Smułkowską, studentkę biologii Uniwersytetu Poznańskiego. W 1952 roku został magistrem fizyki i przez kilka miesięcy pracował jako nauczyciel fizyki w Żeńskim Gimnazjum im. Generałowej Zamoyskiej, po czym rozpoczął aspiranturę w katedrze profesora Arkadiusza Piekary – wybitnego fizyka – twórcy polskiej szkoły fizyki zjawisk nieliniowych. Stopień doktora fizyki uzyskał w 1959 roku, a habilitację w cztery lata później. W tym okresie prof. Chełkowski zajmował się badaniem tzw. odwrotnego zjawiska nasycenia dielektrycznego, odkrytego przez Arkadiusza Piekarę jeszcze przed wojną. Uzyskane przez Profesora wyniki eksperymentalne potwierdziły m.in. istnienie wspomnianego efektu w nitrobenzenie, o-nitroanizolu i innych pochodnych benzenu. Precyzyjne dane eksperymentalne pozwoliły na opracowanie nie tylko jakościowego, ale i ilościowego modelu teoretycznego. W swej rozprawie habilitacyjnej profesor Chełkowski zastosował zjawisko nasycenia dielektrycznego do analizy ruchów wewnątrzmolekularnych w halogenopochodnych węglowodorów nasyconych.
Od 1965 roku drugim miejscem pracy Profesora była Filia Uniwersytetu Jagiellońskiego w Katowicach, dokąd dojeżdżał z wykładami z podstaw fizyki oraz fizyki ciała stałego. W 1967 roku wraz z kilkuosobową grupą fizyków poznańskich przeniósł się służbowo do Katowic, gdzie objął Katedrę Fizyki Ciała Stałego. W rok później powstał Uniwersytet Śląski i zaczął się długi proces tworzenia katowickiej szkoły fizyki, nierozerwalnie związanej z nazwiskiem Profesora Chełkowskiego.
Na Uniwersytecie Śląskim Profesor pełnił w zasadzie prawie wszystkie funkcje akademickie; od kierownika Katedry, a po zmianie ustawy, kierownika Zakładu, Dyrektora Instytutu, Dziekana Wydziału, Prorektora i Rektora włącznie. Niektóre z tych funkcji kończyła nie mijająca kadencja, a decyzja polityczna. Długą, bo trwającą od 1969 roku kadencję dyrektora Instytutu Fizyki, zakończyło 1-szego kwietnia 1976 pismo ówczesnego Rektora odwołujące z dnia na dzień Profesora z tej funkcji. Było to niedługo po wyborach do sejmu, w których Profesor z żoną i pełnoletnimi dziećmi korzystali z prawa do tajności głosowania i weszli w lokalu wyborczym za kotarę. Wszyscy kojarzyliśmy te dwa fakty.
Jeszcze dramatyczniej zakończyła się kadencja rektorska Profesora Chełkowskiego. W dniu wprowadzenia stanu wojennego Profesor Chełkowski jako jedyny urzędujący rektor polskiej uczelni został internowany i w kilka tygodni po tym wydarzeniu odwołany przez urzędującego ministra ze stanowiska rektora.
Po odzyskaniu niepodległości Profesor Chełkowski znalazł się na liście rekomendowanych przez „Solidarność” i Lecha Wałęsę kandydatów do Senatu Rzeczypospolitej Polskiej. Był Senatorem wszystkich kadencji za jego życia, a w czasie drugiej był Marszałkiem Senatu – trzecią osobą Trzeciej Rzeczypospolitej.
Profesor stworzył kilka szkół fizyków, które kontynuowane są przez jego uczniów w Uniwersytecie Śląskim. Jest grupa fizyków, głównie w Zakładzie Fizyki Molekularnej zajmująca się zastosowaniem nieliniowych metod do badania dynamiki molekularnej i przejść fazowych w fazie skondensowanej. Jest to owoc jeszcze „poznańskiej” aktywności naukowej Profesora. Po przyjeździe do Katowic, uwzględniając m. in. specyfikę regionu wielkoprzemysłowego, Profesor zajął się poszukiwaniem technologii otrzymywania oraz badaniem budowy i własności magnetycznych związków o strukturze spinelowej. Tematyka ta kontynuowana jest w Zakładzie Fizyki Ciała Stałego, Zakładzie Fizyki Magnetyków oraz Zakładzie Krystalografii Instytutu Chemii. Po rocznym pobycie w Stanach Zjednoczonych Profesor przystąpił do organizowania nowego w naszym środowisku kierunku badań – w zakresie fizyki metali. Opracowano nową technologię otrzymywania monokryształów stopów metali przejściowych i ziem rzadkich oraz magnetyków o strukturze perowskitu. Otrzymane – nowe materiały – były i są obiektem badań zarówno struktury krystalicznej, jak i podstawowych własności fizycznych – głównie magnetycznych. Wszyscy, którzy zajmują się fizyką ciała stałego, wiedzą jak niewdzięczną jest praca nad otrzymaniem materiałów o wysokiej jakości. Kryształy uzyskane w Zakładzie Profesora stanowią również cenny materiał badawczy dla innych ośrodków krajowych i zagranicznych.
Profesor współpracował z ważniejszymi ośrodkami naukowymi w Polsce i z wieloma, nie tylko europejskimi, ośrodkami zajmującymi się fizyką ciała stałego. Przykładem międzynarodowego uznania wysokiego poziomu reprezentowanego przez zespół Profesora może być np. ufundowanie wspólnymi, niemiecko – polskimi środkami finansowymi najwyższej światowej klasy spektrometru fotoelektronów do badania struktury elektronowej w ciele stałym. Wartość tego urządzenia wynosi milion dolarów. Spektrometr ten służył będzie m.in. dyplomantom z Uniwersytetu w Osnabrück.
Profesor Chełkowski był promotorem ponad dwudziestu doktoratów. Kilkunastu spośród wypromowanych przez Niego doktorów uzyskało stopień naukowy doktora habilitowanego.
Zmarł 31 października 1999 roku w Warszawie. Został pochowany na Cmentarzu Junikowskim w Poznaniu.