Uniwersytet Śląski w Katowicach

Droga do powołania Wydziału Teologicznego Uniwersytetu Śląskiego sięga Drugiej Rzeczypospolitej, ponieważ program działalności Diecezjalnego Instytutu Akcji Katolickiej w Katowicach przewidywał poszerzanie bazy wpływów w społeczeństwie. Do interesujących propozycji w tej sprawie było zorganizowanie w latach 1935-1937 „Tygodni Społecznych Akademików Śląskich” w Diecezjalnym Domu Rekolekcyjnym w Kokoszycach oraz w połowie stycznia 1937 roku Studium Teologiczno-Społecznego w Katowicach dla sześćdziesięciu uczestników, które rokowało duże nadzieje na przyszłość. Temu samemu celowi służyło przeprowadzenie w 1937 roku „Katolickiego Tygodnia Społecznego” w Katowicach, z udziałem studentów wyższych uczelni oraz przedstawicieli organizacji pomocniczych Diecezjalnej Akcji Katolickiej. W ośrodkach robotniczych Górnego Śląska, takich jak Lipiny, Szopienice, Mysłowice i Chorzów organizowano wykłady, poświęcone zagrożeniu ze strony komunizmu i sekciarstwa.

Myśl o założeniu w Katowicach uczelni o profilu uniwersyteckim kształtowała się już w okresie międzywojennym, ale zdecydowany sprzeciw krakowskich i lwowskich środowisk naukowych uniemożliwił powołanie do życia uczelni wyższej o profilu technicznym. Ta myśl odrodziła się tuż po zakończeniu drugiej wojny światowej. Plan powołania Wydziału Teologicznego w Katowicach pojawił się na przełomie maja i czerwca 1945 roku, wraz z ideą założenia uniwersytetu w ówczesnym województwie śląsko-dąbrowskim. Obywatelski Komitet Przygotowawczy Uniwersytetu Śląskiego w Katowicach, w skład którego wszedł ks. Stanisław Maśliński, delegat biskupa katowickiego do spraw Uniwersytetu Śląskiego w Katowicach, przygotował listę motywów uzasadniających jego powstanie na Górnym Śląsku. To, że te plany w Kurii katowickiej były poważnie brane pod uwagę, świadczy mianowanie ks. dra Józefa Bańki pierwszym duszpasterzem akademickim na terenie diecezji katowickiej.

Okres powojenny nie sprzyjał jednak tego rodzaju inicjatywom, bowiem Górny Śląsk w opinii ówczesnych włodarzy ludowego państwa miał się stać wzorcowym regionem robotniczym, tworzącym w jego mieszkańcach postawy socjalistyczne. Do utworzenia Uniwersytetu Śląskiego doszło dopiero 8 czerwca 1968 roku w wyniku połączenia Wyższej Szkoły Pedagogicznej w Katowicach i Filii Uniwersytetu Jagiellońskiego w stolicy Górnego Śląska. Utworzenie Uniwersytetu Śląskiego stanowiło bardzo ważne wydarzenie w życiu regionu, przede wszystkim otrzymał on większą niż miał do tego czasu – w zmonopolizowanym dotąd środowisku przemysłu i nauk technicznych Górnego Śląska i Zagłębia Dąbrowskiego – możliwość kształcenia na swoje potrzeby kadr humanistycznych i społecznych.

Ze strony kościelnej towarzyszyły tej inicjatywie skromne działania, które zaowocowały dopiero w nadchodzącej przyszłości. 5 października 1968 roku biskup katowicki Herbert Bednorz wydał dekret, ustanawiający kryptę Katedry Chrystusa Króla kościołem akademickim. Krypta stała się miejscem integrowania środowiska pracowników akademickich i studentów. W lipcu tego samego roku wyszedł pierwszy tom „Śląskich Studiów Historyczno-Teologicznych” – periodyku wydawanego przez diecezję katowicką, w którym duchowni mieliby możliwość publikowania prac naukowych oraz który byłby poświęcony zagadnieniom kościelnym na obszarze diecezji. Wcześniej 13 czerwca 1966 roku na zebraniu wykładowców Wyższego Śląskiego Seminarium Duchownego, które odbyło się w Diecezjalnym Domu Rekolekcyjnym w Kokoszycach, ks. Gustaw Klapuch zauważył: „Wreszcie skończono z mitem, że Śląskowi nauka jest niepotrzebna. Trzeba księży, z których 1/3 miałaby wybitną specjalizację. Doktoraty i habilitacje wymagają prac drukowanych i to ściśle naukowych. (…). Trzeba stworzyć bodźce do pracy naukowej, gdyż księża są realistami. (…). Kontakt z nauką świecką to przede wszystkim kontakty z inteligencją, które powinny być jak najżywsze. Ważna jest również troska o kadry młodej inteligencji”. Recenzent pisma, biskup Walenty Wójcik z Sandomierza, napisał: „(…). Ze <słowa wstępnego> przebija gorące pragnienie Biskupa [Herberta Bednorza], aby profesorowie Śląskiego Seminarium Duchownego nie poprzestawali tylko na podawaniu słuchaczom wyników obcych badań naukowych, lecz aby także sami brali czynny udział w tworzeniu nowej wiedzy teologicznej i aby alumnom ukazywali warsztat pracy naukowej i zachęcali ich słowem i przykładem do stałego pogłębienia pracy duszpasterskiej. <Śląskie Studia Historyczno-Teologiczne> są spełnieniem życzeń Arcypasterza i owocem trudów intelektualnych młodej kadry duchownych – pracowników naukowych”. W 1980 roku biskup Herbert Bednorz przeniósł z Krakowa do Katowic studentów teologii Wyższego Śląskiego Seminarium Duchownego.

Ideę powołania Wydziału Teologicznego przy Uniwersytecie Śląskim podjął jego Senat pod koniec maja 1989 roku. Przeciwni byli głównie studenci, którzy wskazywali na pilniejsze potrzeby uczelni. Postawa wyczekująca ze strony władz kościelnych spowodowała odłożenie tej myśli. Senat Uniwersytetu Śląskiego wrócił do idei utworzenia Wydziału Teologicznego w dniu 29 kwietnia 1997 roku, po konsultacji rektora prof. dra hab. Tadeusza Sławka z arcybiskupem katowickim Damianem Zimoniem. W dniu 7 kwietnia 1998 roku Senat jednomyślnie uchwalił podjęcie już praktycznych prac. Pełnomocnikiem Uniwersytetu do Spraw Wydziału Teologicznego został prorektor do Spraw Nauki i Współpracy, prof. dr hab. Jacek Jania, uznany geomorfolog i specjalista z zakresu teledetekcji, międzynarodowy autorytet w zakresie badań lodowców. Stronę kościelną reprezentował ks. dr hab. Wincenty Myszor – wybitny koptolog i znawca tekstów gnostyckich, ówczesny pracownik naukowy Uniwersytetu Kardynała Stefana Wyszyńskiego w Warszawie,

Po licznych spotkaniach, 27 marca 1999 roku arcybiskup Damian Zimoń i rektor Uniwersytetu Śląskiego prof. dr hab. Tadeusz Sławek podpisali „Porozumienie w sprawie Wydziału Teologicznego Uniwersytetu Śląskiego”, które przewidywało studia teologiczne kleryków Wyższego Śląskiego Seminarium Duchownego na Wydziale Teologicznym i korzystanie z seminaryjnej Biblioteki przez studentów Uniwersytetu Śląskiego.

W czasie 296 Zebrania Konferencji Episkopatu Polski w dniu 22 października 1998 roku arcybiskup katowicki uzyskał zgodę na tworzenie Wydziały Teologicznego. 22 kwietnia 1999 roku zwrócił się on z formalnym wnioskiem do Rzymskiej Kongregacji do Spraw Wychowania Katolickiego. Przy utworzeniu Wydziału Teologicznego pomocne, ale i konieczne okazały się opinie sąsiadujących z Katowicami władz kościelnych i Wydziałów Teologicznych w Krakowie i Opolu. Pozytywne wypowiedzi arcybiskupa Franciszka Macharskiego i biskupa Alfonsa Nossola oraz oceny obydwu sąsiednich uczelni zostały przedstawione 26 listopada 1999 roku Konferencji Episkopatu Polski w związku z głosowaniem – pozytywnym w czasie 309 posiedzenia na Jasnej Górze w Częstochowie – nad drugim wnioskiem arcybiskupa Damiana Zimonia.

W wyniku prac Komisji: senackiej i kościelnej wypracowano „Regulamin Wydziału Teologicznego”, uwzględniający przepisy kościelne, przede wszystkim Konstytucję apostolską „Sapientia Christiana” papieża Jana Pawła II o uniwersytetach i wydziałach kościelnych (1979) oraz przepisy państwowe, zawierające się w „Ustawie o Szkolnictwie Wyższym” i „Statut Uniwersytetu Śląskiego w Katowicach”. Kongregacja do Spraw Wychowania Katolickiego, pismem z dnia 9 sierpnia 2000 roku, erygowała Wydział Teologiczny Uniwersytetu Śląskiego w Katowicach, przenosząc Studium Teologii z Wyższego Śląskiego Seminarium Duchownego na Wydział Teologiczny i ustanowiła arcybiskupa katowickiego jego Wielkim Kanclerzem. Początkowo do pracy na wydziale zgłosiło się tylko dwóch profesorów tytularnych, pochodzących z archidiecezji katowickiej, dwóch profesorów z Niemiec, profesor teologii ewangelickiej z Uniwersytetu Śląskiego w Katowicach i emerytowany profesor Uniwersytetu Kardynała Stefana Wyszyńskiego w Warszawie.

„Uchwała Senatu Uniwersytetu Śląskiego” z dnia 7 listopada 2000 roku, powołująca do istnienia Wydział Teologiczny zapadła jednomyślnie. Tekst „Umowy między Konferencją Episkopatu Polski a Rządem Rzeczypospolitej” został podpisany 6 grudnia 2000 roku w Nuncjaturze Apostolskiej w Warszawie. Z początkiem 2001 roku pierwszy dziekan Wydziału Teologicznego, ks. prof. Wincenty Myszor, podjął się pracy polegającej na skompletowaniu pracowników naukowych i dydaktycznych dla Wydziału Teologicznego, zaś księgozbiór biblioteczny – konieczny dla jego funkcjonowania jako placówki naukowej i dydaktycznej – użyczyła archidiecezja katowicka. Na podstawie wydzielonych zbiorów Biblioteki Wyższego Śląskiego Seminarium Duchownego, jako zbioru użyczonego Uniwersytetowi Śląskiemu, powstała Biblioteka Teologiczna. W 2004 roku, w wyniku finansowego wysiłku archidiecezji katowickiej, wybudowano nowoczesny gmach Wydziału Teologicznego przy ul. Jordana 18, który poświecił 12 października 2004 roku – przy okazji uroczystego otwarcia kolejnego roku akademickiego – kardynał Zenon Grocholewski, prefekt Kongregacji do Spraw Wychowania Katolickiego, Seminariów i Instytutów Naukowych.

Od 2001 roku na Wydziale Teologicznym Uniwersytetu Śląskiego spotykają się fides i ratio w poszukiwaniu mądrości. Pracownicy naukowo-dydaktyczni dbają o kolejne awanse naukowe: publikują swoje osiągnięcia naukowe; prowadzą badania statutowe, których rezultaty przełożyły się na opracowania monograficzne i artykuły, publikowane w wydawnictwach wydziałowych – seriach wydawniczych: „Studiach i Materiałach Wydziału Teologicznego Uniwersytetu Śląskiego w Katowicach”, „Bibliotece Teologicznej”, „Kościele w Trzecim Tysiącleciu”, „Studia AntiquitatisChristianae – Series Nova”, „Źródłach do dziejów Kościoła katolickiego na Górnym Śląsku” i „Pomocach kaznodziejskich archidiecezji katowickiej” oraz czasopismach: „Śląskich Studiach Historyczno-Teologicznych”, „Studiach Pastoralnych”, „Teologii Młodych” i „Ecumeny and Law” oraz w czasopismach krajowych i zagranicznych. Ponadto przygotowują i uczestniczą w sympozjach, konferencjach, sesjach, seminariach, wieczorach teologicznych i promocjach książek. Dorobek naukowy pracowników Wydziału Teologicznego jest znaczący i zauważalny na gruncie polskiej i światowej teologii. Angażowali się oni w prace Komisji i Zespołów II Synodu Archidiecezji Katowickiej (2012-2016) oraz prace Komisji Historycznych, badających curriculum vitae Sług Bożych: księdza Jana Machy i siostry Marii DulcissimyHoffann SMI.

Obecnie Wydział Teologiczny ma prawo przeprowadzania przewodów doktorskich i habilitacyjnych. Studiują na nim studenci świeccy i klerycy w ramach teologii i nauk o rodzinie. W dzisiejszej rzeczywistości Wydział Teologiczny w Katowicach spełnia rolę – jak to zauważył kard. Zenon Grocholewski – „silnego i zdrowego ośrodka myśli teologicznej na Górnym Śląsku, stawiającego bardziej na jakość, niż ilość. Tego domaga się od wspólnoty wydziałowej świadomość własnego posłannictwa w Kościele i we współczesnym świecie”. O jego znaczeniu świadczą doktoraty honoris causa, jakie Uniwersytet Śląski w Katowicach na wniosek Wydziału Filologicznego przyznał Wielkiemu Kanclerzowi arcybiskupowi dr. Damianowi Zimoniowi (2007), na wniosek Wydziały Teologicznego – kardynałowi Zenonowi Grocholewskiemu (2010), kompozytorowi Wojciechowi Kilarowi (2012) i arcybiskupowi Szczepanowi Wesołemu (2015) oraz na wniosek trzech wydziałów Uniwersytetu: Matematyki, Fizyki i Chemii; Nauk Społecznych i Teologicznego (co zdarzyło się po raz pierwszy w historii tejże uczelni) – ks. prof. dr. hab. Michałowi Hellerowi (2015). Kadra naukowo-dydaktyczna wykształciła wielu wybitnych duszpasterzy, moderatorów stowarzyszeń i grup religijnych, duszpasterstw stanowych i specjalistycznych oraz przyszłych naukowców, z których część objęła katedry uniwersyteckie.

Źródła i opracowania:Archiwum Archidiecezjalne w Katowicach, Akta Rzeczowe: „Śląskie Studia Historyczno-Teologiczne”, T. 1: 1968-1994, W. Wójcik, „Śląskie Studia Historyczno-Teologiczne”, I, Katowice 1968, ss. 184, 2 nlb, 4 ilus., Księgarnia św. Jacka (mps), k. 23, sygn. 47/2320; Akcja Katolicka na Śląsku. Powstanie, rozwój, działalność, [red. B. Kominek], Katowice 1938, s. 33-34; Dekret powołania Komisji do spraw przygotowania powołania Wydziału Teologicznego na Uniwersytecie Śląskim, „Wiadomości Archidiecezjalne” (Katowice), R. 66: 1998, nr 11, s. 549; Uroczystość wmurowania kamienia węgielnego i aktu erekcyjnego gmachu Wydziału Teologicznego Uniwersytetu Śląskiego, Tamże, R. 71: 2003, nr 4, s. 240-242; Z. Grocholewski, Wydział Teologiczny na uniwersytecie państwowym, Tamże, R. 72: 2004, nr 10, s. 411-426; Tenże, Umacniać wiarę. Homilia w katedrze w Katowicach, Tamże, nr 10, s. 427-431; D. Zimoń, Słowo wygłoszone na poświęceniu nowego gmachu Wydziału Teologicznego Uniwersytetu Śląskiego, Tamże, nr 10, s. 431-433; H. Bednorz, Słowo wstępne, „Śląskie Studia Historyczno-Teologiczne”, T. 2: 1969, s. 5-7; J. Myszor, Jubileusz 40-lecia „Śląskich Studiów Historyczno-Teologicznych”, Tamże, T. 42: 2009, z. 1, s. 5-7; R. Sobański, Pierwsze lata „Śląskich Studiów Historyczno-Teologicznych”, Tamże, T. 42: 2009, z. 1, s. 10; D. Bednarski, Geneza i historia czasopisma „Śląskie Studia Historyczno-Teologiczne”, Tamże, T. 50: 2017, z. 2, s. 235, 245; Wyższe Śląskie Seminarium Duchowne 1924-2004, red. J. Kupny, Katowice 2004;Wydział Teologiczny Uniwersytetu Śląskiego, red. L. Szewczyk, K. Kukowka, Katowice 2005; Komunikaty Konferencji Episkopatu Polski 1945-2000, oprac. J. Żaryn, Poznań 2006, s. 405, 410; H. Olszar, Wkład duchowieństwa (archi)diecezji katowickiej w rozwój teologii, [w:] Katowice jako ośrodek nauki i kultury w XX i XXI wieku, red. A. Barciak, Katowice 2018, s. 281-284; M. Kozłowski, Wincenty Myszor (22 V 1941-19 II 2017) – badacz antyku chrześcijańskiego, „Nowy Filomata”, R. 21: 2017, nr 1, s. 141-143; R. Chromy, Elastyczni humaniści. 10 lat Wydziału Teologicznego Uniwersytetu Śląskiego, „Gość Niedzielny” (dodatek katowicki), R. 87: 2010, nr 46 (28 XI), s. 12; Wydział Teologiczny Uniwersytetu Śląskiego w Katowicach, Internet – https://www.encyklo.pl – dostęp 28 VIII 2019 r.

[oprac. Ks. Henryk Olszar]