| Ewa Kozik |
Narracje antyszczepionkowe a pandemia koronawirusa
Pierwsze postawy antyszczepionkowe wywołała wariolacją dokonana w XVIII wieku przez Boystona i Mathera, czyli uodparnianie przez zakażenie wirusem ospy prawdziwej[1]. Eskalacja tych poglądów nastąpiła w połowie XIX wieku, kiedy obowiązek szczepienia przeciwko ospie prawdziwej potraktowano jako zamach na wolność i pogwałcenie praw obywatelskich[2]. Współcześni antyszczepionkowcy najczęściej są osobami związanymi z proekologicznymi ugrupowaniami, a także zwolennikami szeroko rozumianej medycyny naturalnej lub holistycznej[3]. Przeciwnicy szczepień to dziś jedna z najbardziej znanych grup aktywistycznych. W niniejszym tekście skupię się na polskich narracjach antyszczepionkowych odnalezionych w przestrzeni wirtualnej po wybuchu pandemii COVID-19
Nieznany wcześniej wirus pochodzenia odzwierzęcego o dużej zaraźliwości spowodował konieczność izolacji społecznej, zmiany planów i trybu życia rzesz ludności. Wszystko w celu ochrony zdrowia. Świat i styl życia na Zachodzie zmieniły się diametralnie, a zniecierpliwieni lub przerażeni ludzie zaczęli głośno pytać: kiedy to się skończy? Głównym rozwiązaniem proponowanym przez Światową Organizację Zdrowia okazała się szczepionka zawierająca nieaktywny materiał genetyczny wirusa SARS-CoV-2. Niniejszy tekst jest próbą odpowiedzi na pytanie: w jaki sposób przeciwnicy szczepień odnieśli się do oficjalnej narracji zalecającej stosowanie szczepień przeciwko SARS-CoV-2?
Przeciwnicy szczepień w obliczu pandemii COVID-19 musieli przyjąć konkretne stanowisko, przyznanie jednak, że najlepszym sposobem na pokonanie tego zagrożenia jest szczepionka, wymagało częściowego lub całkowitego zaprzeczenia głoszonym wcześniej poglądom. Krzysztof Dołowy w książce Wbrew bogom, czyli od magii i religii do metody naukowej… i z powrotem wspomina o ewolucyjnym mechanizmie ignorowania faktów niezgodnych z własnymi przekonaniami. Wiąże się to z ludzkim przywiązaniem do koincydencji, czyli wiązania ze sobą faktów w ciąg przyczynowo-skutkowy[4]. Zgodnie z tym założeniem człowiek na drodze ewolucji wypracował mechanizm podążania za tym, co odbiera jako „pewne” i „sprawdzone”, a tym samym niezawodne. Nawet jeżeli pogląd danej osoby w świetle faktów naukowych jest nie do utrzymania, to większym zagrożeniem z perspektywy ewolucji będzie obalenie dającej poczucie bezpieczeństwa teorii niż modyfikacja swoich przekonań. Antropologia kulturowa w tym kontekście mówi o ludzkiej skłonności do myślenia magicznego. Narracjami o magicznym charakterze są te, które stanowią narzędzie spontanicznej kategoryzacji, które zawierają klarowną, łatwo przyswajalną wiedzę. Jest to wiedza absolutna w takim sensie, że umożliwia zrozumienie każdej sytuacji życiowej, bez budzenia najmniejszych wątpliwości, i nie wymaga weryfikacji lub zmiany poglądów. Wiedza ta odznacza się zatem naocznością, stanowi efekt tendencji do skrótu w spontanicznym sposobie rozumienia rzeczy. Jakakolwiek przypadkowa współobecność zjawisk może tu zostać odczytana jako ich konieczna zależność, bo też myślenie magiczne (w jego prototypowej postaci) nie zna ani kategorii przypadku, ani rachunku prawdopodobieństwa. Żadna z tych kategorii nie może bowiem zaspokoić potrzeby natychmiastowego, niezawodnego rozumienia i tłumaczenia zjawisk. W ten sposób to, co zmienne, nieczytelne, częściowo arbitralne i różnorodne przekształca się w to co proste, łatwo zrozumiałe i wszechobecne.
Wbrew naszej woli
Wielu antyszczepionkowców swój sprzeciw wobec przymusowych szczepień uzasadnia brakiem przyzwolenia na odebranie ludziom wolności decydowania o własnym zdrowiu. Traktowane jest to w kategoriach zamachu na jednostkową niezależność oraz zdolność decydowania o sobie i własnym zdrowiu. To właśnie słowa takie jak „przymus”, „obowiązek”, „nakaz” są używane w antyszczepionkowej narracji. Wyrażenia te użyte w kontekście ochrony zdrowia nie są neutralne, mają emocjonalny wydźwięk, co budzi czujność i niepokój odbiorców: „Państwo namawia na szczepionki przeciw grypie”[5]; „Trwa medialna nagonka by wstrzykiwać szczepionki MMR”[6]; „Badają jak przekonać ludzi do szczepień na COVID-19”[7]. Taka retoryka sprawia, że obowiązek szczepień staje się swoistym synonimem odebrania wolności obywatelom.
Przeciwnicy szczepień, kierując się dobrem wspólnym, do swoich narracji włączają elementy polityczne. Antyszczepionkowe narracje nabierają charakteru wezwania do walki z systemem, powołują się na dobro wspólne obywateli, przeciwko którym rzekomo działa rząd lub bliżej nieokreślone elity. Powoduje to, że argumentacja antyszczepionkowców nierzadko przybiera kształt teorii spiskowych. Narracje spiskowe charakteryzują się tym, że mają ujawniać informacje dotyczące spraw publicznych, które pozostawały utajone przez pewne grupy chcące przejąć władzy lub kontroli nad innymi[8].
W magii zyskujemy trochę kontroli
Novus Ordo Mundi, inaczej New World Order (NWO), to zbiorcza nazwa licznych teorii o charakterze spiskowym, których trzonem narracyjnym jest przekonanie o istnieniu pewnej uprzywilejowanej grupy ludzi. Działania tej grupy mają doprowadzić do powstania nowego porządku świata. Wszystkie plany przypisywane grupie dążącej rzekomo do przejęcia kontroli nad światem docelowo mają uderzyć w tych, których jest najwięcej, a którzy przez różne ograniczenia (intelektualne, finansowe, klasowe) nie mają bezpośredniego wpływu na decyzje podejmowane na wyższym szczeblu gospodarczym lub politycznym. Właśnie tam znajdować ma się grupa spiskowców, którymi według założeń teorii NWO są przedstawiciele elit, czyli osoby najbardziej uprzywilejowane.
Wydarzeniem, które pobudziło narracje antyszczepionkowców, były słowa Billa Gates’a w niemieckiej telewizji publicznej ARD z początku kwietnia 2020, kiedy to wyraził on nadzieję na szybkie opracowanie szczepionki[9]. Zwolennicy teorii spiskowych zadali sobie pytanie: dlaczego tak mu na tym zależy? Fakt, że fundacja Bill&Melinda Gates od lat wspiera finansowo programy upowszechniania szczepień, został wykorzystany na niekorzyść założyciela firmy Microsoft.
Według jednej z narracji spiskowych Bill Gates inwestuje w szczepionki na COVID-19 i wymusza na decydentach różnych państw wprowadzenie obowiązku szczepień. Wynalezione szczepionki zostaną przez te państwa zakupione i w ten sposób miliarder wzbogaci, a zarazem zostanie bohaterem swoich czasów. Zwolennicy tej teorii sądzą, że Bill Gates i jego współpracownicy mają od dawna opracowany scenariusz, według którego wraz z podawaniem szczepionek, media publiczne będą stopniowo zrywać z fatalistyczną narracją o pandemii, ludzie przestaną udawać, że są chorzy, i wszystko wróci do poprzedniego stanu sprzed epidemii.
Wielu internautów uwierzyło w pojawiające się w cyberprzestrzeni fałszywe informacje na temat „wymyślonej”, „rzekomej” pandemii. Według treści tych fake newsów cała pandemia została wymyślona przez ludzi takich jak Bill Gates i Anthony Fauci, światowej sławy amerykański immunolog, doradca prezydentów Stanów Zjednoczonych Ameryki Północnej. Gates, sponsor i osoba publiczna, oraz Fauci od lat łączą swoje siły w walce z różnymi chorobami pochodzenia wirusowego, co w percepcji zwolenników teorii spiskowych samo w sobie jest zastanawiające i niebezpieczne. Alternatywne serwisy informacyjne zasypują słuchaczy i czytelników ostrzeżeniami, że Bill Gates chce uczynić z ludzi niewolników, którymi będzie mógł dowolnie sterować. Natomiast Anthony Fauci bierze w tym wszystkim udział nie tylko ze względu na zyski finansowe, ale przede wszystkim po to, by zrealizować swój plan depopulacji ludzkości[10].
Ta konstatacja odwołuje się do badań dowodzących istnienia efektu wielkiej przyczyny. Ten częsty błąd poznawczy polega na łączeniu znaczącego skutku ze znaczącą przyczyną[11]. Na ogół trudno jest uwierzyć, że jakakolwiek tragedia lub własne nieszczęście może być spowodowane błahostką lub co gorsza bezmyślnością. Z poznawczego punktu widzenia błaha przyczyna wielkiego bólu jest na tyle trudna do zaakceptowania, że zdarzeniom mającym taki przebieg nadajemy rys humorystyczny, traktujemy je jako przewrotność będącą odstępstwem od reguły. Pandemia, która była swoistym wyzwaniem obecnych czasów i tragedią wielu z nas, od samego początku wymagała od społeczeństwa wyjścia ze strefy komfortu, zmierzenia się z lękami, a także redefinicji niektórych poglądów i zmiany przyzwyczajeń. Z konsekwencjami stanu pandemicznego oraz izolacji społecznej w tym czasie będziemy się borykać przez kilka lat i w świetle tych problemów trudno jest zaakceptować fakt, że wszystko to zostało spowodowane brakiem higieny na tzw. mokrym targu w Chinach.
W teoriach spiskowych myślenie magiczne sprawdza się znacznie lepiej niż nauka. Niemożność zmniejszenia niepokoju powoduje, że podważane są wszelkie jakości szanowane i wymagane w świecie naukowym. Jak przyznała osoba z ruchu antyszczepionkowego, dla niej i dla jej znajomych liczy się informacja, a nie źródło, z jakiej ona pochodzi[12]. Podobnie rzecz ma się z autorytetem samego zawodu naukowca, który charakteryzuje się „wnikliwością w rozróżnianiu rzeczy na pozór jednakowych, zdolnością kojarzenia rzeczy na pozór ze sobą nie związanych oraz krytycyzmem w rozpoznawaniu prawd i fałszów mających pozory prawd”[13].
W rozumieniu tych zależności pomoże sięgnięcie do popkultury, a mianowicie do znaczącej sceny z Przystanku Alaska, kultowego serialu z lat dziewięćdziesiątych. W jednym z odcinków, którego fabuła skupia się na wizycie cyrkowców w małym fikcyjnym miasteczku Cicely na Alasce, można wysłuchać dialogu jednego z głównych bohaterów, Chrisa, miejscowego intelektualisty, z cyrkowcem, który wcześniej był wykładowcą fizyki. W trakcie rozmowy były wykładowca wyznaje: „Fizyka zawsze budziła mój niepokój. Na subatomowym poziomie wszystko jest dziwaczne. W magii zyskałem trochę kontroli”[14].
Tekst na podstawie artykułu: E. Kozik, Jak troszczyć się o życie? Antyszczepionkowe narracje spiskowe w czasie pandemii COVID-19, „Studia Etnologiczne i Antropologiczne” 2021, T. 21 (1), s. 1–19, https://doi.org/10.31261/SEIA.2021.21.01.02.
[1] A. K. Marchewka, A. Majewska, G. Młynarczyk: Działalność ruchu antyszczepionkowego, rola środków masowego komunikowania oraz wpływ poglądów religijnych na postawę wobec szczepień ochronnych, „ Postępy Mikrobiologii” 2015, nr 54 (2), s.95-96.
[2] Ibidem, s. 96.
[3] Ibidem, s .95.
[4] K. Dołowy: Wbrew bogom, czyli od magii i religii do metody naukowej… i z powrotem, Warszawa 2020, s.452-454.
[5] Źródło: „Państwo namawia na szczepionki przeciw grypie”, dostępne w Internecie: https://wolnemedia.net/panstwo-namawia-na-szczepionki-przeciw-grypie/, dostęp: 17.08.2020
[6] Źródło: „Trwa medialna nagonka, aby wstrzykiwać szczepionki MMR”, dostępne w Internecie: https://wolnemedia.net/trwa-medialna-nagonka-aby-wstrzykiwac-szczepionki-mmr/ , dostęp: 17.08.2020
[7]Badają jak przekonać ludzi do szczepień na COVID-19, Wolne Media, https://wolnemedia.net/badaja-jak-przekonac-ludzi-do-szczepien-na-covid-19/, dostęp: 17.08.2020.
[8] F. Czech, Spiskowe narracje i metanarracje, Kraków 2015, s. 13.
[9]Bill Gates stworzył koronawirusa. Wywiad ma być dowodem, Rzeczpospolita, https://cyfrowa.rp.pl/biznes/46130-bill-gates-stworzyl-koronawirusa-wywiad-ma-byc-dowodem, dostęp: 20.05.2020.
[10] Patrz np.: Bill Gates i dr Anthony Fauci inżynierami projektu depopulacji, Wolne Media, https://wolnemedia.net/bill-gates-i-dr-anthony-fauci-inzynierami-projektu-depopulacji/, dostęp: 29.05.2020.
[11] M. Grzesiak-Feldman: Psychologia myślenia spiskowego, Warszawa 2016, s.53.
[12] Na podstawie rozmowy z przedstawicielem ruchu antyszczepionkowego.
[13] M. Mazur, Historia naturalna polskiego naukowca, Warszawa 1979, s. 41.
[14]Przystanek Alaska, reż. Michael Katleman, 1990-1995, seria 3, odcinek 09.
Ewa Kozik
Absolwentka etnologii na Uniwersytecie Śląskim w Katowicach i religioznawstwa na Uniwersytecie Jagiellońskim. Magisterium z etnologii i antropologii kulturowej obroniła na podstawie rozprawy na temat mowy nienawiści w kontekście uchodźstwa. Tytuł magistra religioznawstwa obroniła na podstawie pracy na temat religijności strażaków i jej wpływu na radzenie sobie ze stresem, napisanej dzięki współpracy z Komendą Wojewódzką Małopolskiej Straży Pożarnej w Krakowie. W swojej rozprawie doktorskiej Mity jako źródło poczucia bezpieczeństwa w świecie postprawdy zajmuje się badaniem współczesnych mitów na temat medycyny i zdrowia. Prowadzi badania netograficzne, w których łączy klasyczną metodę etnograficzną z narzędziami etnolingwistyki, semiotyki oraz socjologii wiedzy. Jej największą pasją jest zgłębianie wiedzy o człowieku i wszelkich przejawach jego działalności w świecie, dlatego specjalizuje się w takich tematach, jak religijność ludowa, teorie spiskowe i fake newsy. W swoich dociekaniach naukowych kieruje się przekonaniem, że kultura, czyli rzeczywistość tworzona przez człowieka oraz jego sposób życia to system, w którym wszystkie elementy są z sobą połączone, a brak któregokolwiek z nich wymusza stworzenie czegoś nowego w celu uzupełnienia pustki. Stąd bierze się szeroki zakres tematów, jakimi zajmowała się w toku kształcenia na uniwersytetach oraz podczas pracy nad doktoratem: literatura ludowa, migracje, uchodźstwo, religijność, nacjonalizm, mity, informacje, komunikacja i język. Jest miłośniczką wędrówek – odwiedziła wiele krajów, spośród których szczególnie zainteresowała się Rumunią oraz krajami wyspiarskimi, Podróżniczą pasję zawsze łączyła z antropologiczną potrzebą odkrywania i rozumienia świata. Jest członkinią cieszyńskiego oddziału Polskiego Towarzystwa Ludoznawczego, Towarzystwa Naukowego im. Stanisława Andreskiego w Krakowie oraz Międzynarodowej Sekcji Sztuki Ludowej (IOV) – Sekcji Polskiej.
Ewa Kozik | fot. archiwum prywatne