| Wojciech Wydmański, Kolegium Indywidualnych Studiów Międzyobszarowych |
Szkody wyrządzone w środowisku naturalnym są obecnie coraz częściej przedmiotem sporów sądowych, prac przedstawicieli licznych dziedzin naukowych czy też obiektem zainteresowania opinii publicznej. Co ważne, natura nie zna granic ustanowionych przez ludzi, jakimi są granice państw. Tym samym zdarza się, że szkoda środowiskowa ma charakter transgraniczny, tj. występuje w więcej niż jednym państwie. Rodzi się wówczas pytanie: jakie prawo (prawo jakiego państwa) należy stosować w dochodzeniu roszczeń spowodowanych takim deliktem?
W tym tekście chciałbym jedynie zwięźle zobrazować najbardziej podstawowe aspekty kolizyjnoprawnej problematyki szkody w środowisku naturalnym o charakterze transgranicznym. Moim celem jest zasygnalizowanie czytelnikowi, jaką rolę odgrywa w tym sporze prawo prywatne międzynarodowe, oraz zachęcenie go do dalszego studiowania tego tematu, który jest wysoce aktualny i atrakcyjny dla przedstawicieli nauki i praktyki prawniczej zarówno w Polsce, jak i za granicą.
O tym jakie prawo należy stosować, gdy powstaje tzw. kolizja praw (conflict of law) rozstrzygają normy kolizyjne, czyli normy prawa prywatnego międzynarodowego. Jest to dziedzina prawa zajmująca się ustaleniem właściwości prawa w sprawach z zakresu prawa prywatnego (cywilnego, handlowego, rodzinnego), gdy dany stosunek jest związany z więcej niż jednym systemem prawnym. Dla przykładu: Jan (polski przedsiębiorca) zawarł umowę z Tomem (architektem z USA), na podstawie której ma przygotować projekt nowego domu w południowej Francji. Jakiemu prawu będzie podlegać ta umowa? Takie pytania są obiektem zainteresowania prawa prywatnego międzynarodowego. Warto jeszcze zaznaczyć, że prawo prywatne międzynarodowego dotyczy relacji (stosunków prawnych) pomiędzy jednostkami. Natomiast prawo międzynarodowe (publiczne) to dziedzina prawa regulująca relacje między państwami i organizacjami międzynarodowymi (podmiotami publicznymi).
Od kilku lat, tj. od porozumienia paryskiego z 2015 roku, można obserwować wzrost liczby spraw sądowych dotyczących zmian klimatycznych. Sprawy te dotyczą często zbyt wysokiej emisji CO2, co ma być czynnikiem powodującym szkodę w środowisku naturalnym oraz osobom fizycznym. Co ciekawe, coraz częściej inicjatorami tych sporów sądowych są organizacje zrzeszające dzieci i młodzież. Wśród takich instytucji warto wymienić Our Children’s Trust, organizację non profit aktywnie działającą w USA, której celem jest pełnienie funkcji doradczych w sprawach sądowych zarówno USA, jak i poza jego granicami. Innym podmiotem jest Fundacja Children’s Investment Fund Fundation mająca charakter organizacji charytatywnej (filantropijnej), wspierająca finansowo organizacje lub osoby występujące na drogę sadową w sprawach dotyczących zmian klimatycznych mających negatywny wpływ przede wszystkim na dzieci i młodzież.
Rolę prawa prywatnego międzynarodowego warto pokazać na przykładzie. W 2022 roku kilku mieszańców wyspy Pari w Indonezji złożyło pozew przeciwko jednej ze szwajcarskich spółek zajmujących się produkcją materiałów budowlanych. Szwajcarski przedsiębiorca jest emitentem CO2 i prowadzi działalność przede wszystkim w Europie. Natomiast Pari to niewielka wyspa na Pacyfiku, jej wysokość nad poziomem morza jest niewielka, a przez to wyspa narażona jest na straty spowodowane zmianą poziomu wysokości mórz i oceanów. Zdaniem niektórych ekspertów to bardzo prawdopodobne, że w ciągu najbliższych 30 lat wyspa zostanie całkowicie zalana W opinii powodów szwajcarski przedsiębiorca, jako emitent CO2, jest odpowiedzialny za zmiany klimatyczne wywołujące szkodę mieszkańcom wysp. W wykazaniu związku między działalnością przemysłową pozwanego a zjawiskami naturalnymi na indonezyjskich wyspach powodów wspierają różne organizacje eksperckie. Celem mieszkańców wyspy jest uzyskanie odszkodowania za doznaną szkodę oraz zobowiązanie szwajcarskiego przedsiębiorcy do zredukowania emisji CO2 o 43% do 2030 roku w stosunku do emisji z 2019 roku.
Bez wdawania się w szczegóły sprawy, której ostateczny wynik nie jest jeszcze znany, warto w tym miejscu ustalić, w odniesieniu do których elementów tej sprawy prawo prywatne międzynarodowe znajdzie zastosowanie. Otóż, w pierwszej kolejności to normy kolizyjne międzynarodowego postępowania cywilnego będą decydować, jaki sąd jest właściwy do rozpoznania sprawy, a więc do jakiego sądu powinni się zwrócić powodowie. Sądem tym jest sąd właściwy dla miejsca siedziby pozwanego, a więc jeden z sądów szwajcarskich kantonów. Następnie sąd ten będzie musiał ustalić, a zrobi to na podstawie przepisów szwajcarskiego prawa kolizyjnego (tj. ustawy o prawie prywatnym międzynarodowym z 1987 roku), na podstawie jakiego prawa będzie ustalał, czy wystąpił delikt (szkoda), oraz jakie są zasady odpowiedzialności podmiotu wyrządzającego szkodę. To niezmiernie istotne, ponieważ nie w każdym państwie dopuszczalne jest prowadzenie tego typu postępowań. Niektóre systemy prawne są bardziej atrakcyjne dla poszkodowanych, a inne – dla podmiotów powodujących szkodę. Oczywiste jest zatem, że każdej ze stron będzie zależało na tym, by sprawa była prowadzona przed takim sądem (w takim państwie), który będzie najprzychylniejszy dla naszej strony, i na podstawie takiego prawa, które jest dla danej strony najbardziej korzystne. Zjawisko wyboru najbardziej korzystnych praw określa się w nauce jako forum shopping.
Nomy prawa kolizyjnego powinny zatem uwzględniać interesy obu stron zgodnie z zasadą zrównoważonego rozwoju, a przy tym zapewniać, aby prawem właściwym było prawo takiego państwa (systemu pranego), którego przepisy są najbardziej miarodajne do oceny stanu faktycznego. Taka jest właśnie rola prawa kolizyjnego w sprawach sądowych związanych ze szkodą w środowisku naturalnym. Prawo to powinno gwarantować, aby w stosunkach prawnych tego typu właściwość znajdowało prawo najbardziej z nim związane. Choć obecnie prawo kolizyjne nie jest stosowane powszechnie ani nie odgrywa aż tak istotnej roli w tzw. sporach środowiskowych, to jednak można przypuszczać, że w najbliższych latach wraz ze wzrostem liczby sporów o charakterze transgranicznym normy kolizyjne będą coraz częściej stosowane, a przez to poddawane ocenie przez podmioty stosujące prawo oraz je badające. Niewykluczone, że wydarzenia te dadzą impuls do zmian w zakresie prawa, w szczególności zmian o charakterze ponadnarodowym, ujednolicającym regulacje prawne dotyczące transgranicznych szkód w środowisku naturalnym. Jak zawsze, przyszłość pokaże, a historia oceni.
Wojciech Wydmański
Absolwent studiów magisterskich z zakresu prawa oraz licencjackich na kierunku historia na Uniwersytecie Śląskim w Katowicach (rocznik 2022) oraz studiów podyplomowych z prawa konkurencji w Instytucie Nauk Prawnych Polskiej Akademii Nauk w Warszawie. Doktorant w Szkole Doktorskiej Uniwersytetu Kardynała Stefana Wyszyńskiego w Warszawie – przygotowuje rozprawę doktorską na temat szkody środowiskowej w prawie prywatnym międzynarodowym. Specjalista w Urzędzie Ochrony Konkurencji i Konsumentów w Warszawie. Realizuje projekt naukowy w ramach prestiżowego programu grantowego MEiN Perły Nauki na temat sądów polubownych w Polsce w latach 1918–1949. Autor 4 artykułów naukowych oraz 4 rozdziałów w monografiach naukowych. Prelegent na 10 międzynarodowych konferencjach naukowych oraz na 21 konferencjach ogólnopolskich. Laureat konkursu Wygraj Staż w Parlamencie Europejskim w Brukseli (2018), konkursu „Rola Senatu w ustroju RP – w stronę przyszłości” (2019) oraz – jako członek drużyny – Ogólnopolskiego Konkursu „Moot Court Civils” (2021). Odbył staże, praktyki, a także pracował między innymi w Parlamencie Europejskim oraz prestiżowych kancelariach prawnych w Warszawie i Katowicach.
W trakcie studiów realizował dwa własne projekty badawcze dotyczące między innymi kodyfikacji prawa prywatnego międzynarodowego w Polsce w latach 1951–1965. Pełnił funkcję przewodniczącego Koła Naukowego Historii Prawa UŚ (od 2017), Koła Naukowego Prawa Cywilnego „Sapere Aude” (2020–2021) oraz Koła Naukowego Prawa Konstytucyjnego „Spiritus Constitutionis” (2020–2021). Pomysłodawca i główny organizator Akademii Prawa Cywilnego oraz Akademii Historii Ustroju i Prawa (grudzień 2020 – maj 2021), a także dwóch konferencji naukowych, w tym jednej międzynarodowej. Inicjator i administrator Forum Nauk Historycznoprawnych. W latach 2018–2019 zajmował się koordynacją działań Młodzieżowego Sejmiku Województwa Śląskiego.
Za swoją działalność i osiągnięcia w trakcie studiów otrzymał tytuł Studenta Roku UŚ 2022, Nagrodę im. prof. Waleriana Pańki dla najlepszego absolwenta WPiA UŚ 2022, wyróżnienie JM Rektora UŚ, a także stypendium JM Rektora UŚ dla najlepszych studentów (trzykrotnie).
Jego pasją jest prawo, w szczególności prawo prywatne międzynarodowe, historia państwa i prawa, prawo cywilne i handlowe, komparatystka prawnicza, arbitraż (ADR) oraz prawo antymonopolowe. Interesuje się też muzyką klasyczną, historią, szermierką oraz uniwersum Star Wars.
Wojciech Wydmański | fot. archiwum prywatne