| dr Paulina Puszcz, nauki o rodzinie|
Pełnienie roli rodzicielskiej jest znaczące w biografii. W perspektywie rozwojowej, rola rodzicielska przedstawiana jest jako wiodące zadanie i wydarzenie biograficzne okresu wczesnej dorosłości (Havighurst, 1981; Harwas-Napierała, 2000) lub zadanie odraczane przez młodych dorosłych (Arnett, 2000). W aspekcie społecznym rodzicielstwo traktowane jest jako jedno z ważniejszych ról społecznych człowieka (Szacka, 2008). Pojęcie roli rodzicielskiej rozumiane jest jako „kontynuacja roli związanej z płcią oraz ról małżeńskich” (Rostowska, 1995, s. 48) bądź partnerskich (Janicka, 2006).
Z dotychczasowych ustaleń w literaturze wynika, że pełnienie roli rodzicielskiej jest procesem, którego człowiek uczy się przez całe życie. Wśród dotychczasowych teorii wyjaśniających proces kształtowania się roli rodzicielskiej na uwagę zasługują: koncepcja ról społecznych (Szczepańskiego 1970; Szacka, 2008), teoria kształtowania się roli rodzicielskiej (Rostowska, 1995), koncepcja autokreacji do rodzicielstwa (Wąsiński, 2018, 2021) oraz biograficzne uczenie się (Alheit, 1995).
Teoria roli społecznej wskazuje, że zachowanie ludzi jest efektem działania według społecznych norm i wzorców, które określają oczekiwania względem zajmowanej pozycji społecznej. Ludzie przyjmują różne postawy wobec ról społecznych i stopniowo wchodzą w rolę, mogąc ją indywidualnie interpretować, co może prowadzić do pełnej identyfikacji lub poczucia dystansu. Istnieją dwa podejścia do ról społecznych: funkcjonalno-strukturalne, które traktuje role jako czynniki porządkujące społeczeństwo i jego struktury (Szacka, 2008) oraz podejście oparte na interakcjonizmie symbolicznym, gdzie role są tworzone i modyfikowane w interakcjach osobowych. Rola rodzicielska, głęboko zakorzeniona w życiu społecznym, jest stale konstruowana i negocjowana przez interakcje z dziećmi i społeczeństwem, a sposób jej realizacji zależy od poziomu identyfikacji i zaangażowania rodzica (Zawadzka, 2006).
W świetle teorii Teresy Rostowskiej rola rodzicielska kształtuje się przez proces transmisji międzypokoleniowej, który obejmuje zachowania, postawy i wzorce ról społecznych przekazywane pomiędzy pokoleniami. Rodzicielstwo jest przekazywane poprzez naśladownictwo, modelowanie i identyfikację, przez co dzieci odtwarzają i adaptują zachowania rodziców i innych członków rodziny. Rostowska podkreśla, że doświadczenie zdobyte w rodzinie macierzystej ma decydujące znaczenie w kształtowaniu się roli rodzicielskiej. Kształtowanie się roli rodzicielskiej jest procesem dynamicznym, podlegającym zmianom w zależności od zmieniających się warunków społeczno-kulturowych, struktury rodziny, czynników zachodzących w nowo założonej rodzinie i czynniki osobowościowe (Rostowska, 1995).
Proces kształtowania się roli rodzicielskiej w teorii autokreacji do rodzicielstwa, opisany przez Arkadiusza Wąsińskiego (2018, 2021), rozumiany jest jako osobowy, ciągły i twórczy proces obejmujący stawanie się i bycie rodzicem. Stawanie się rodzicem to świadome dążenie do pełnienia tej roli, zakorzenione w unikalnym charakterze relacji z dzieckiem na każdym etapie jego rozwoju. Bycie rodzicem to z kolei zaangażowane, egzystencjalne wyzwanie, które stymuluje rozwój osobisty rodzica w kierunku dojrzałego towarzyszenia dziecku. Autokreacja do rodzicielstwa jest procesem, który łączy samookreślenie się w wartości rodzicielstwa z tworzeniem siebie jako rodzica w oparciu o osobiste strategie działania. Proces ten ma biograficzny wymiar, gdyż jest ściśle związany z autorefleksją na temat własnej historii życia. Ostatecznie, autokreacja do rodzicielstwa to współtworzenie się jako rodzic w dynamicznym dialogu z małżonkiem lub partnerem i innymi członkami rodziny, co prowadzi do ciągłego redefiniowania i doskonalenia roli rodzicielskiej w odpowiedzi na zmiany życiowe i relacyjne (Wąsiński, 2018, 2021).
Kształtowanie się i rozwijanie roli rodzicielskiej zachodzi na kanwie biografii (Puszcz, Kalus, Mazurek, 2024). Biografia rozumiana jest jako „indywidualny los człowieka rozpostarty między jego narodzinami i śmiercią (czas życia), a równocześnie aktem jego własnej, kreatywnej aktywności” (Lalak, 2010, s. 39). Biografię człowieka wypełniają rozmaite wydarzenia, doświadczenia, akty własnej, kreatywnej aktywności ulokowane w pewnym kontekście historycznym i społeczno-kulturowym (Lalak, 2010; Alheit, 2015; Golonka-Legut, 2015). Według ustaleń badaczy, biografia jest istotnym elementem i obszarem podmiotowego rozwoju człowieka oraz kształtowania swojego życia (Lalak, 2010). Biografia ma potencjał edukacyjny (Dominicé, 2006), gdyż stanowi przestrzeń i podstawę uczenia się. Uczenie się zachodzi na kanwie dwóch wymiarów biografii – life history obejmującego fakty z życia człowieka ulokowane w konkretnej strukturze historycznej i społecznej; a także life story zawierającej subiektywne elementy biografii (tj. emocje i uczucia, osoby znaczące, ważne wydarzenia życiowe, sytuacje trudne, ważne decyzje, cele i wartości osoby, aktywności życiowe, role życiowe) (Dubas, 2011). Uczenie się na kanwie biografii (tak rozumianej) to biograficzne uczenie się (Alheit, 1995). Obejmuje autokreacyjne działania człowieka, tj. (trans)formację, (re)konstrukcję, (re)interpretację własnych doświadczeń zawartych w historii życia (Alheit, 1995, 2011; Mazurek, 2017); namysł, refleksję nad biografią własną i Innych (Dubas, 2011; Mazurek, 2017); autorefleksję, dokonanie bilansu życia, przetwarzanie historii życia (Bron, 2006). Procesy te mogą zachodzić w myślach człowieka oraz w ramach interakcji z innymi ludźmi (Tedder, Biesta, 2009). Znamienne jest, że biograficzne uczenie się zachodzi poprzez opowiadanie swojej historii życia (Dubas, 2011).
Biograficzne uczenie się roli rodzicielskiej opiera się na świadomym i nieświadomym uczeniu się z własnej biografii oraz z biografii Innych. Ta forma uczenia się jest procesem trwającym całe życie i nie ogranicza się jedynie do okresu przygotowań do rodzicielstwa, ale jest ciągła i obejmuje różne etapy życia człowieka. Świadome uczenie się roli rodzicielskiej z własnej biografii odbywa się poprzez refleksję, analizę i dążenie do zmiany własnego postępowania, a także poprzez relacje z innymi, które mogą inspirować i prowokować do zmian. W procesie tym ważną rolę odgrywają doświadczenia z rodziny pochodzenia, które mogą być wzorem do naśladowania lub działaniem, od którego chce się świadomie odejść. Biograficzne uczenie się roli rodzicielskiej z biografii innych osób polega na zamierzonej refleksji nad życiem innych i na wykorzystywaniu ich doświadczeń do kształtowania własnych postaw rodzicielskich. Przykłady z życia innych, zarówno pozytywne, jak i negatywne, stają się dla matek lekcją, która wpływa na ich decyzje wychowawcze. Nieświadome uczenie się roli rodzicielskiej to natomiast proces, który zachodzi w sposób niezamierzony i jest często efektem głęboko zakorzenionych wzorców zachowań wyniesionych z domu rodzinnego. Biograficzne uczenie się w zakresie rodzicielstwa to proces dynamiczny, wymagający od matek ciągłej adaptacji do zmieniających się warunków życia i rozwoju dziecka (Puszcz, Kalus, Mazurek, 2024).
Wspólnym elementem tych teorii jest założenie, że uczenie się roli rodzicielskiej rozpoczyna się w dzieciństwie, poprzez doświadczenia w rodzinie macierzystej, przez transmitowane międzypokoleniowo przepisy pełnienia roli rodzicielskiej i wzory zachowań związanych z rolami (Rostowska, 1995); kreowanie własnej tożsamości w adolescencji, aż do podmiotowych działań człowieka obejmujących przetwarzanie doświadczeń domu rodzinnego i urzeczywistnianie własnej koncepcji bycia rodzicem (Wąsiński, 2018, 2021), modyfikowanie roli ze względu na wiek i potrzeby dziecka oraz okres życia rodzinnego (Harwas-Napierała, 2000) oraz refleksję nad biografią własną i Innych (Puszcz, Kalus, Mazurek, 2024).
Bibliografia:
Alheit, P. (1995). Biographical learning: Theoretical outline, challenges, and contradictions of a new approach in adult education. W P. Alheit, A. Bron-Wojciechowska, E. Brugger, & P. Dominicé (Red.), The Biographical Approach in European Adult Education. Wien: Werband Wiener Volksbildung.
Alheit, P. (2015). Teoria biografii jako fundament pojęciowy uczenia się przez całe życie. Teraźniejszość – Człowiek – Edukacja, 18(4), 23-24.
Arnett, J. J. (2000). Emerging adulthood: A theory of development from the late teens through the twenties. American Psychologist, 55, 469-480.
Bron, A. (2006). Rozumienie uczenia się w teoriach andragogicznych. Teraźniejszość-Człowiek-Edukacja, 4(36), 7-24.
Dominicé, P. (2006). Uczyć się z życia. Biografia edukacyjna w edukacji dorosłych. Łódź: Wydawnictwo Wyższej Szkoły Humanistyczno-Ekonomicznej.
Dubas, E. (Red.). (2011). Uczenie się z biografii innych – wprowadzenie. W E. Dubas & W. Świtalski (Red.), Uczenie się z biografii Innych (s. 5-11). Łódź: Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego.
Golonka-Legut, J. (2015). Uczenie się w perspektywie biograficzności. Perspektywa andragogiczna. Rocznik Andragogiczny, 22, 101-118.
Harwas-Napierała, B. (2000). Wybrane aspekty wspomagania rozwoju dorosłych. W B. Kaja (Red.), Wspomaganie rozwoju. Psychostymulacja. Psychokorekcja (Tom 2, s. 56–65). Bydgoszcz: Wydawnictwo WSP.
Havighurst, R. J. (1981). Developmental tasks and education. New York: Longmans & Green.
Janicka, I. (2006). Kohabitacja a małżeństwo w perspektywie psychologicznej: Studium porównawcze. Łódź: Niepodane.
Lalak, D. (2010). Życie jako biografia. Podejście biograficzne w perspektywie pedagogicznej. Warszawa: Wydawnictwo Akademickie ŻAK.
Mazurek, E. (2017). Biograficzne uczenie się i narracyjne uczenie się – ramy teoretyczne. Edukacja Dorosłych, 1(76), 51-66.
Puszcz, P., Kalus, A., & Mazurek, E. (2024). Biographical learning of the parental roles of mothers. Family Forum, 13, 85–107.
Rostowska, T. (1995). Transmisja międzypokoleniowa w rodzinie. Łódź: Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego.
Szacka, B. (2008). Wprowadzenie do socjologii. Warszawa: Oficyna Naukowa.
Szczepański, J. (1970). Elementarne pojęcia socjologii. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN.
Tedder, M., & Biesta, G. (2009). Uczenie się bez nauczania? Potencjał i ograniczenia biograficznego uczenia się dorosłych. Teraźniejszość – Człowiek – Edukacja, 2(46), 19-35.
Wąsiński, A. (2018). Autokreacja małżonków bezdzietnych do wielowymiarowego rodzicielstwa. Perspektywa pedagogiczno-antropologiczna. Łódź: Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego,
Wąsiński, A. (2021). Biografie małżeńskie i rodzinne rozpatrywane w perspektywie autokreacji do rodzicielstwa. W E. Dubas, A. Wąsiński, & A. Słowik (Red.), Biografie rodzinne i uczenie się. Biografia i badanie biografii (Tom 8, s. 39-58). Łódź: Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego.
Jeśli chcesz dowiedzieć się więcej, napisz na maila bka@us.edu.pl
Paulina Puszcz
Paulina Puszcz — doktor nauk społecznych. Ukończyła studia licencjackie i magisterskie na kierunku nauk o rodzinie Wydziału Teologicznego Uniwersytetu Śląskiego oraz studia doktoranckie z nauk o rodzinie na Uniwersytecie Opolskim. Absolwentka studiów podyplomowych ze zintegrowanej edukacji przedszkolnej i wczesnoszkolnej. Obecnie adiunkt na Wydziale Teologicznym i Instytucie Pedagogiki Uniwersytetu Śląskiego. Jej zainteresowania naukowo-badawcze skupiają się wokół pedagogicznej perspektywy badań nad rodziną, zagadnień związanych z pełnieniem roli rodzicielskiej, teorii biograficznego uczenia się, jakościowych badań społecznych – głównie badań biograficznych, analizy narracji. Swoje wcześniejsze doświadczenie zawodowe zdobywała w pracy jako wychowawca świetlic specjalistycznych dla dzieci, kierownik świetlicy opiekuńczej dla dzieci, specjalista do pracy z rodziną, tutor rodzinny oraz nauczyciel edukacji przedszkolnej. Prywatnie żona i matka, pasjonatka gotowania, jazdy na rowerze i angielskich powieści.
Paulina Puszcz | fot. archiwum prywatne