Początki studiów językoznawczych w Uniwersytecie Śląskim sięgają roku 1973. Z inicjatywy prof. dr hab. Władysława Lubasia, który sprowadził do Sosnowca wybitnych polskich lingwistów z wielu polskich ośrodków akademickich, powstał wtedy Wydział Filologiczny, gdzie działały dwa instytuty: Instytut Filologii Polskiej oraz, powołany dzięki wysiłkom i energii prof. dr hab. Kazimierza Polańskiego, Instytut Filologii Obcych. Językoznawcze środowisko polonistyczne zaczęło się jednak kształtować w Katowicach już w latach 50. XX wieku, kiedy w ramach Wyższej Szkoły Pedagogicznej powstała Katedra Języka Polskiego. Od początku istnienia Katedry była ona wspierana zarówno dydaktycznie, jak i naukowo przez pracowników przyjeżdżających z Krakowa. Zajęcia na katowickiej polonistyce prowadzili wówczas młodzi doktorzy z Uniwersytetu Jagiellońskiego: Witold Mańczak, Maria Honowska, Irena Bajerowa, Kazimierz Polański oraz Walery Pisarek. Z tego grona na stałe z tworzącą się wówczas uczelnią związali się I. Bajerowa oraz K. Polański. Działalność naukowa Katedry koncentrowała się początkowo głównie wokół kwestii poprawności językowej oraz problemów języka polskiego na Górnym Śląsku. Po objęciu w roku 1965 kierownictwa Katedry przez doc. dr hab. I. Bajerową profil naukowy jednostki został poszerzony o problematykę historycznojęzykową oraz badania nad współczesną składnią i słowotwórstwem.
Kiedy w roku 1968 katowicka WSP została przekształcona w Uniwersytet Śląski, doszło do połączenia polonistycznego środowiska językoznawców z literaturoznawcami we wspólny Instytut Filologii Polskiej. Od roku 1973 dalszy rozwój tej jednostki przebiegał pod kierownictwem prof. dr. hab. Władysława Lubasia; działały wówczas w Instytucie trzy zakłady językoznawcze (Zakład Historii Języka Polskiego, Zakład Współczesnego Języka Polskiego, Zakład Dialektologii) oraz Zakład Metodyki Nauczania Języka Polskiego i Literatury. Pod wpływem naukowej osobowości prof. Lubasia doszło wówczas do rozwoju badań nad językiem mieszkańców aglomeracji górnośląskiej oraz do powstania czasopisma „Socjolingwistyka”.
W roku 1977 nastąpił podział Instytutu Filologii Polskiej na Instytut Literatury i Kultury Polskiej oraz Instytut Języka Polskiego, który działał 42 lata. W tym czasie kierowało nim dziesięciu dyrektorów, reprezentujących różne pokolenia i szkoły badawcze: prof. dr hab. Władysław Lubaś (1977–1981), prof. dr hab. Henryk Wróbel (1981–1983), prof. dr hab. Aleksander Wilkoń (1983–1989), prof. dr hab. Alina Kowalska (1989–1991), prof. dr hab. Krystyna Kleszczowa (1991–1993), dr hab. prof. UŚ Olga Wolińska (1993–2002), prof. dr hab. Małgorzata Kita (2002–2005), dr hab. prof. UŚ Jacek Warchala (2005–2012), dr hab. prof. UŚ Magdalena Pastuchowa (2012–2016), dr hab. prof. UŚ Mirosława Siuciak (2016–2019). Działalność naukowa Instytutu koncentrowała się wokół takich zagadnień jak: historia języka polskiego (w tym historia języka polskiego na Górnym Śląsku), generatywny opis czasowników polskich, słowotwórstwo współczesnego języka polskiego oraz słowotwórstwo historyczne, socjolingwistyka, socjologia języka, język literatury pięknej, stylistyka, genologia lingwistyczna, leksykologia i semantyka historyczna, onomastyka, etnolingwistyka, lingwistyka kulturowa, pragmalingwistyka, mediolingwistyka, logopedia.
W kwietniu 2016 roku Instytutowi Języka Polskiego zostało nadane imię Ireny Bajerowej jako wyraz hołdu dla osoby, która miała największy wpływ na naukowy i osobowy rozwój Instytutu, a związana z nim była niemal od początku. Na dorobek Instytutu, oprócz bogactwa artykułów i książek naukowych, składa się kilkadziesiąt znaczących monografii, wyznaczających kierunki w badaniach językoznawczych, cytowanych do dzisiaj w lingwistyce polskiej i światowej. W językoznawstwie polonistycznym funkcjonuje nawet pojęcie śląskiej szkoły historycznojęzykowej, stylistycznej oraz socjolingwistycznej, co świadczy o uznaniu dla kilku pokoleń badaczy, którzy tę szkołę tworzyli. W ostatnim dziesięcioleciu istnienia Instytutu działały w nim cztery zakłady: Zakład Historii Języka Polskiego, Zakład Leksykologii i Semantyki, Zakład Lingwistyki Tekstu i Dyskursu oraz Zakład Socjolingwistyki i Społecznych Praktyk Komunikowania.
Instytut Filologii Obcych, druga powołana w roku 1973 w ramach Wydziału Filologicznego jednostka, dał z kolei początek instytutom poszczególnych neofilologii: Filologii Angielskiej i Językoznawstwa Ogólnego, Filologii Germańskiej, Filologii Romańskiej, Filologii Słowiańskiej oraz Filologii Wschodniosłowiańskiej.Instytut Filologii Angielskiej i Językoznawstwa Ogólnego powstał w roku 1978 z Zakładu Filologii Angielskiej (1973–1978), jego dyrektorem został prof. dr hab. Kazimierz Polański. Prowadzono tu badania o charakterze językoznawczym i literaturoznawczym, przy czym studiami językoznawczymi zajmowano się w ramach dwóch zakładów: Zakładu Językoznawstwa oraz Zakładu Metodyki. Od samego początku studiów anglistycznych na Uniwersytecie Śląskim wśród językoznawców-anglistów obecni byli badacze wywodzący się z ośrodków poznańskiego, krakowskiego i łódzkiego, współtworzący śląską anglistykę.
W roku 1995 z Instytutu Filologii Angielskiej wyodrębniły się dwie jednostki: Instytut Kultury i Literatury Brytyjskiej i Amerykańskiej oraz Instytut Języka Angielskiego, w którymdo roku 2019 kontynuowano badania językoznawcze. Jego długoletnim (1995–2008)dyrektoremzostał pionier polskich badań psycholingwistycznych, współorganizator Wydziału Filologicznego, aw latach 1989–1995 dyrektor Instytutu Filologii Angielskiej prof. dr hab. Janusz Arabski.Po nim Instytutem kierowali kolejno prof. dr hab. Andrzej Łyda (2008–2016) i dr hab. Adam Wojtaszek (2016–2019).
Choć w studiach językoznawczych prowadzonych w Instytucie Języka Angielskiego dominowały badania nad przyswajaniem języka drugiego, od początku silnie reprezentowane były także inne działy językoznawstwa – zarówno teoretycznego jak i stosowanego – metodyka nauczania języków obcych oraz leksykografia. Instytut stał się również jednym z wiodących polskich ośrodków zajmujących się językoznawstwem historycznym,silnie rozwinęły się badania z zakresu teorii i praktyki przekładu, zwłaszcza tłumaczenia ustnego, morfologii i semantyki – także w ujęciu porównawczym, studia z zakresu języków specjalistycznych, w tym dyskursu akademickiego, oraz badania nad pragmatycznymi podstawami komunikacji.Niezmiennie wyrazistym obszarem zainteresowań pozostają badania psycholingwistyczne, a cykliczna konferencja poświęcona przyswajaniu języka drugiego i obcego, organizowana przez językoznawców skupionych początkowo w Instytucie Filologii Angielskiej a później w Instytucie Języka Angielskiego, od ponad trzydziestu lat przyciąga rzesze badaczy z całego świata, stając się jednym z najważniejszych i najbardziej rozpoznawalnych forów akademickiej wymiany myśli w tej dziedzinie.
Historia studiów germanistycznych w Uniwersytecie Śląskim sięga roku 1974, kiedy pod kierownictwem prof. dr. hab. Norberta Morcińca powstał Zakład Filologii Germańskiej, który w roku 1984 przekształcił się w Instytut Filologii Germańskiej. W ramach Instytutu działały wówczas trzy zakłady: Zakład Dydaktyki Języka Niemieckiego, Zakład Historii Literatury Niemieckiej oraz Zakład Teorii Literatury i Komparatystyki Literackiej. Pierwszym dyrektorem Instytutu został doc. dr hab. Zygmunt Mielczarek (1984–1996).W latach 1996–2012 Instytut rozwijał się pod kierunkiem prof. dr hab. Grażyny B. Szewczyk, a w latach 2012–2019 Instytutem kierowała dr hab. prof. UŚ Renata Dampc-Jarosz.
W roku 2014 Instytutuczestniczył w projekcie„22. Linguistik- undLiteraturtage” we współpracy z Wydziałem Humanistycznym Uniwersytetu Mateja Bela w Bańskiej Bystrzycy (Słowacja), Wydziałem Pedagogicznym Uniwersytetu Palackiego w Ołomuńcu (Republika Czeska), Uniwersytetem w Miszkolcu (Węgry) oraz stowarzyszeniem GeSuS, e.V. W latach 2014–2015 realizował projekt badawczy „Nauczanie języka niemieckiego metodą narracyjną w przedszkolu i na pierwszym etapie edukacyjnym” w ramach programu Ministerstwa Nauki i Szkolnictwa Wyższego „Akademickie Centrum Kreatywności”. W roku 2016 w Instytucie otwartomiędzynarodowe studialeksykograficzneEMLex, prowadzone wspólnie przez Uniwersytet Śląski w Katowicach, Friedrich-Alexander-UniversitätErlangen-Nürnberg (Niemcy), KároliGáspárReformátusEgyetemBudapest (Węgry), Université de Lorraine (Nancy, Francja), Universidade do Minho (Braga, Portugalia), UniversitàdegliStudi Roma Tre (Włochy), Universidade de Santiago de Compostela (Hiszpania) oraz Stellenbosch University (Republika Południowej Afryki). Wykształcenie uzyskane w ramach specjalności: Europejskie studia leksykograficzne wyróżnia absolwenta w skali kraju jako filologa z przygotowaniem leksykograficznym.
W Zakładzie Językoznawstwa Instytutu Filologii Germańskiej prowadzone były badania w zakresie gramatyki opisowej języka niemieckiego, gramatyki konfrontatywnej, leksykologii, leksykografii, socjolingwistyki i języków fachowych. Do zainteresowań naukowych pracowników Zakładu należały w szczególności frazeologia, nominacja językowa, kolokacje (w ujęciu leksykograficznym i glottodydaktycznym), onomastyka literacka, język mediów oraz nowoczesne technologie w nauczaniu języków obcych.Przedmiotem badań w Zakładzie Glottodydaktyki i Translatoryki (wcześniejszy Zakład Dydaktyki Języka Niemieckiego) były natomiast współczesne metody nauczania języków obcych, w tym problematyka nauczania wczesnoszkolnego, czynniki i strategie usprawniające proces rozumienia tekstu, dydaktyka nauczania języków specjalistycznych, nauczanie tłumaczenia pisemnego i ustnego, nauczanie realioznawstwa i kulturoznawstwa, a także słowotwórstwo, humor, procesy stereotypizacji i wartościowania oraz lingwistyka tekstu.
Filologia germańska stale współpracuje z Niemiecką Centralą Wymiany AkademickiejDAAD, z Centrum Kultury i Edukacji „HausSchlesien” w Königswinter, z Konsulatem Republiki Federalnej Niemiec, z Goethe Institut oraz z wydawnictwami Hueber i LektorKlett.
W ramach Instytutu Filologii Obcych przez pięć lat działał Zakład Filologii Romańskiej, kierowany przez prof. zw. dr. hab., dr. hc. Stanisława Karolaka. W roku 1978 zapadła decyzja o utworzeniu Instytutu Filologii Romańskiej, na czele którego stanął prof. dr hab., dr hc. Aleksander Abłamowicz. Profesor Abłamowicz kierował powierzonym mu Instytutem przez prawie ćwierćwiecze, do roku 2002. W latach 2002–2008 funkcję dyrektora początkowo Instytutu Filologii Romańskiej, a od roku 2007 Instytutu Języków Romańskich i Translatoryki pełnił prof. zw. dr hab., dr hc. Wiesław Banyś – rektor Uniwersytetu Śląskiego w latach 2008–2016. W kolejnych dwóch kadencjach Instytutem kierowała prof. dr hab. Ewa Miczka. W latach 2016–2019 dyrektorem Instytutu ponownie został prof. zw. dr hab. Wiesław Banyś.
Do czasu zmian strukturalnych Uniwersytetu Śląskiego w roku 2019 w skład Instytutu Języków Romańskich i Translatoryki wchodziło siedem zakładów naukowo-badawczych, prowadzących badania w zakresie francuskiego, włoskiego jak i hiszpańskiego językoznawstwa teoretycznego oraz stosowanego a także literatury. Były to: Zakład Językoznawstwa Stosowanego i Translatoryki (kierownik: prof. zw. dr hab. Wiesław Banyś), Zakład Lingwistyki Tekstu (kierownik: prof. dr hab. Ewa Miczka), Zakład Glottodydaktyki i Kształcenia na Odległość (kierownik: prof. dr hab. Halina Widła), Zakład Badań Iberyjskich i Latynoamerykańskich (kierownik: prof. dr hab. Joanna Wilk-Racięska, Zakład Literatury i Kultury Francuskiej i Frankofońskiej (kierownik: prof. dr hab. Magdalena Wandzioch), Zakład Francuskojęzycznej Literatury Kanadyjskiej i Przekładu Literackiego (kierownik: prof. dr hab. Krzysztof Jarosz) oraz Zakład Literatury i Kultury Włoskiej (pod opieką naukową prof. dr. hab. Krzysztofa Jarosza).
Slawistyka w Uniwersytecie Śląskim powstała w roku 1974 z inicjatywy prof. dr. hab. Kazimierza Polańskiego. Początkowo istniała w ramach Instytutu Filologii Obcych jako Zakład Filologii Słowiańskiej. W roku 1980 doc. dr hab. Włodzimierz Pianka przekształcił Zakład w Katedrę Filologii Słowiańskiej, zmieniając tym samym jego strukturę. W roku 1990 prof. dr hab. Emil Tokarz przeorganizował Katedrę w Instytut Filologii Słowiańskiej, zapoczątkowując niezwykle dynamiczny rozwój tego ośrodka.Slawistyką w Uniwersytecie Śląskim kierowali kolejno:prof. dr hab. Mieczysław Basaj (1974–1975), prof. dr hab. Roman Laskowski(1975–1979), doc. dr hab. Włodzimierz Pianka (1979–1981), prof. dr hab. Emil Tokarz (1981–1985), dr hab. prof. UŚ Maja Szymoniuk (1985–1986), prof. dr hab. Barbara Czapik-Lityńska (1986–1989), prof. dr hab. Emil Tokarz (1989–2001), dr hab. Józef Zarek (2001–2008), dr hab. prof. UŚ Maria Cichońska (2008–2012), prof. dr hab. Lech Miodyński (2012–2016) oraz dr hab. Mariola Szymczak-Rozlach (2016– 2019).
W ramach śląskiej slawistyki prowadzone są studia w zakresie filologii słowiańskiej na studiach stacjonarnych I i II stopnia: specjalnośćjęzykowo-kulturowa z językiem zachodnioeuropejskim (studia I stopnia) oraz specjalność przekład w komunikacji międzykulturowej (studia II stopnia).
Zalążkiem przyszłego Instytutu Filologii Wschodniosłowiańskiejstał się – powołany do życia w roku 1973 w ramach Instytutu Filologii Obcych – Zakład Filologii Rosyjskiej kierowany przez prof. Mariana Jurkowskiego we współpracy z prof. Albertem Bartoszewiczem. W roku 1975 Zakład został wyłączony ze struktur Instytutu Filologii Obcych i przekształcony w samodzielną jednostkę – Instytut Filologii Rosyjskiej(od roku 1998 Instytut Filologii Wschodniosłowiańskiej), którego dyrektorem została prof. dr hab. Gabriela Olak-Porębina. Przez ponad cztery dekady historii Instytutu funkcje dyrektora sprawowali: doc. dr hab. Michał Blicharski, prof. dr hab.Stanisław Poręba, prof. dr hab. Halina Mazurek, doc. dr hab.Barbara Stempczyńska, prof. dr hab.Henryk Fontański oraz dr hab. prof. UŚ Jolanta Lubocha-Kruglik.
W strukturze Instytutu od początków jego istnienia działały zakłady odzwierciedlające zainteresowania badawcze pracowników i dbałość o rozwój metodyki nauczania języka rosyjskiego. Ostatecznie, na drodze ewolucji ukształtowały się i funkcjonowały przez wiele lat: Zakład Historii Literatury Rosyjskiej, Zakład Językoznawstwa Konfrontatywnego i Translatoryki, Zakład Języka Rosyjskiego oraz Zakład Lingwistyki Stosowanej.
W ciągu 44 lat z Instytutem współpracowało szerokie grono specjalistów z Rosji i Ukrainy, m. in. prof. Wiktor Bekisz, prof. Ludmiła Bołotowa, dr Halyna Czuba, prof. Alla Luchyk, prof.VasylLuchyk, prof. LiliyaOzhohan, prof. VasylOzhohan, dr hab. Iryna Betko, czy dr Zoja Sirotkina.
Ostatnie lata istnienia Instytutu(2015–2019) są świadectwem niezwykle intensywnego rozwoju naukowego: awanse naukowe, organizacja ponad 20 konferencji i seminariów, granty, współpraca naukowa i dydaktyczna z kilkunastoma ośrodkami naukowymi z Czech, Słowacji, Rosji, Ukrainy, Białorusi, Izraela, Kazachstanu, Japonii, Kanady, Bułgarii, Estonii, Mińska, Korei Południowej, Hiszpanii, Estonii. Końcowy okres działalności Instytutu Filologii Wschodniosłowiańskiej UŚ to także nasilenie działań na polu dydaktyki: wzbogacanie oferty dydaktycznej, tworzenie nowych atrakcyjnych specjalności, odpowiadających aktualnym potrzebom rynku pracy, szeroka współpraca z interesariuszami zewnętrznymi, organizacja cyklicznych olimpiad językowych, konkursów i zajęć dla młodzieży szkolnej oraz społeczności akademickiej.
Potwierdzeniem renomy Instytutu na arenie nie tylko krajowej, ale także międzynarodowej są indywidualne sukcesy pracowników powoływanych do pełnienia funkcji w międzynarodowych organizacjach (m.in. dr hab. prof. UŚ Jolanta Lubocha-Kruglik oraz prof. dr hab. Piotr Fast w Międzynarodowym Komitecie Slawistów).
W wyniku głębokich zmian w strukturze Uniwersytetu z dniem 1 października 2019 roku poszczególne instytuty filologiczne przestały istnieć, a językoznawcy dotąd z nimi związani weszli w skład Instytutu Językoznawstwa UŚ powołanego w ramach Wydziału Humanistycznego.