Ćwiczenia terenowe z geografii społeczno-ekonomicznej 4-13 lipca 2022
Ćwiczenia terenowe z geografii społeczno-ekonomicznej odbyły się w dniach 4-13 lipca 2022 r. i realizowaliśmy je w dwóch częściach. W pierwszej części obserwowaliśmy w terenie procesy społeczno-gospodarcze zachodzące w miastach Gliwice, Chorzów, Katowice, Tychy i Mikołów. W drugiej części ćwiczeń Studenci wykonywali konkretne zadanie terenowe zapoznając się z metodami badań terenowych (inwentaryzacja, pomiar, obserwacja oraz ankieta). W tym roku nie założyliśmy z góry tematu przewodniego ćwiczeń terenowych chcąc zapoznać Studentów z szerokim spektrum zagadnień począwszy od geografii rolnictwa, przez geografię osadnictwa, geografię społeczną po geografię transportu oraz geografię przemysłu. Słowem kluczem jakie najczęściej pojawiało się w naszych badaniach okazał się: PROCES – analizowaliśmy procesy gospodarcze mające przełożenie na procesy społeczne, co znajdowało odzwierciedlenie w układach przestrzennych.
Rozwój wsi i rolnictwa
W ramach zajęć terenowych studenci mogli śledzić zmiany warunków życia i sposobów produkcji rolnej od XVIII-XIX w. w różnych regionach woj. śląskiego (wizyta w Górnośląskim Parku Etnograficznym w Chorzowie – Fot. 1) poprzez żywiołowo nakładające się na osadnictwo wiejskie (np. Chorzowa Starego) procesy industrializacji po współczesne problemy rozwoju rolnictwa w woj. śląskim (wizyta w Ośrodku Doradztwa Rolniczego w Mikołowie – Fot. 2).
Wpływ industrializacji na rozwój miast
Proces formowania się miejskiej sieci osadniczej
W zachodniej części dzisiejszej konurbacji katowickiej do XV w. większe znaczenie w sieci osadniczej miał Toszek niż Gliwice. Jednak dzięki funkcjom handlowym i rozwojowi rzemiosła stopniowo wzrastała rola Gliwic. O dalszym rozwoju miasta przesądziła budowa nowoczesnej huty żelaza w 1794 roku, a w latach 1792-1806 zbudowano Kanał Kłodnicki służący do transportu wyrobów hutniczych. Rozwój sieci drogowej a następnie ważnych połączeń kolejowych przyciągało coraz to kolejne inwestycje przemysłowe z różnych branż przemysłu. Dywersyfikacja struktury gałęziowej przemysłu (napływ specjalistów z Niemiec) oraz udział handlu a po II wojnie światowej także rozwój nauki (napływ kadry inżynieryjno-technicznej ze Lwowa) nie tylko umożliwiła dynamiczny rozwój miasta. ale także pozwoliła Gliwicom przejść trudny okres transformacji ustrojowo-gospodarczej lepiej niż wielu innym ośrodkom przemysłowym konurbacji katowickiej, zwłaszcza tym monofunkcyjnym. Utworzenie Gliwickiej Podstrefy Katowickiej SSE oraz pozyskanie takich inwestorów jak Opel pobudza rozwój gospodarczy miasta poprzez efekty mnożnikowe. Nowoczesne, zrobotyzowane linie produkcyjne samochodów dostawczych, zrobiły na nas wrażenie – nie mogliśmy jednak fotografować tych obiektów (Fot. 3). Port w Gliwicach pełni obecnie rolę centrum logistycznego dla towarów z różnych części świata i Europy.
Społeczne konsekwencje załamania industrialnego rozwoju.
Nie wszystkie miasta z industrialnego boomu przeszły łagodnie do rozwoju w oparciu o nowe funkcje. Wiele miast konurbacji katowickiej powstałych później niż Gliwice, bo dopiero na fali intensywnej industrializacji końca XVIII w. i wieku XIX, dynamicznie się rozwijały, ale i szybko załamał się ich rozwój w okresie transformacji ustrojowo-gospodarczej, pozostawiając osiedla przyzakładowe, a nawet całe dzielnice w trudnym położeniu. Sprzyja to kumulowaniu się w tych obszarach różnorodnych problemów społecznych i dekapitalizacji tkanki miejskiej. O roli dawnych zakładów przemysłowych w powstaniu i funkcjonowaniu miasta mogliśmy się przekonać w Chorzowie II. Jednak nieużytki pozostałe po wyburzeniu wielkich pieców chorzowskiej huty robią duże wrażenie tylko na tych, którzy pamiętają jak te piece kiedyś pracowały. Namiastką uzmysłowienia młodym ludziom potęgi tego przemysłu było zwiedzanie Muzeum Hutnictwa powstałego w obiekcie stanowiącym pozostałość po Hucie.
Wpływ industrializacji na układy wewnątrzmiejskie – przesuwanie się centrów miast.
Wspomniane procesy industrializacji żywiołowo nakładające się na osadnictwo wiejskie powodowały także przesuwanie się centrów osadniczych w obrębie formujących się miast. Takich „wędrujących” centrów miejskich poszukiwaliśmy w Chorzowie, w Katowicach oraz w Tychach dochodząc do wniosku, że o ile do końca XX w. można było wyróżnić dominujące osie handlowo-usługowe tych miast, o tyle od okresu transformacji ustrojowo-gospodarczej następuje „rozmywanie się” takich osi zastępowane przez strefowanie wyspecjalizowanych funkcji usługowych w mieście (Katowice, Tychy). Częściowo tezę tą potwierdziła przeprowadzona przez Studentów inwentaryzacja terenowa usług i funkcji mieszkaniowych na odcinku ul. Warszawskiej (pomiędzy ul. Św. Pawła a ul. Dudy-Gracza), która wykazała zanikanie aktywności usługowej oraz powstawanie pustostanów.
Część wyjazdową ćwiczeń terenowych zakończyliśmy w mieście „socjalistycznym” na terenach rekreacyjnych (Fot. 4.)
W drugiej części ćwiczeń terenowych Studenci zapoznali się z różnymi metodami badań terenowych. Krótkie, bo 1-dniowe pomiary terenowe – dały wiele ciekawego materiału pozwalającego obserwować procesy społeczne i gospodarcze (wspomniana już inwentaryzacja usług i funkcji mieszkaniowych na odcinku ul. Warszawskiej, inwentaryzacja placówek gastronomicznych przy ul. Mariackiej i Staromiejskiej w Katowicach, pomiar natężenia ruchu na granicy w Cieszynie, obserwacja centrów dawnych osiedli włączonych w obręb Sosnowca czy przestrzennego zróżnicowania problemów społecznych na przykładzie miast średnich (Jaworzna, Wodzisławia Śląskiego i Piekar Śląskich). Bardzo dobrze opracowane zostały wyniki badań ankietowych przeprowadzonych przez Studentów a dotyczących problemów społecznych Rudy Śląskiej.
Anna i Jerzy Runge
