Pół wieku Instytutu Historii Uniwersytetu Śląskiego
Kiedy przed ponad 50 laty Kazimierz Popiołek inicjował badania historyczne w nowo powstałym Uniwersytecie Śląskim pewnie sam nie sądził, że uda się jemu i jego następcom zbudować ośrodek, który pół wieku później bez kompleksów będzie rywalizował z innymi podobnymi placówkami kraju.
Geneza
Górny Śląsk właściwie od zawsze pozostawał na uboczu wielkiej humanistyki, w tym badań historycznych. Położenie między Krakowem a Wrocławiem powodowało, że przez długi okres plany samodzielności naukowo-badawczej pozostawały w sferze marzeń. Namiastkę instytucji tego typu widziano w utworzonej w 1957 r. w katowickiej Wyższej Szkole Pedagogicznej Katedrze Historii (tą właśnie placówką kierował K. Popiołek) i powstałym w tym samym roku Śląskim Instytucie Naukowym (pierwszym dyrektorem został Jacek Koraszewski). Jednak sytuacja uległa zmianie dopiero wówczas, gdy powołano do życia Uniwersytet Śląski. Ale okazało się, że historycy związani z Uniwersytetem 1 października 1968 r. (mimo, że rektorem nowo powołanego uniwersytetu został K. Popiołek) rozpoczęli swoją działalność w ramach Zespołowej Katedry Historii. Katedra w pierwszym okresie była niewielką jednostką organizacyjną, której kadra naukowo-dydaktyczna wywodziła się głównie z ośrodków, z których powstał UŚ (WSP w Katowicach i filii Uniwersytetu Jagiellońskiego). Jej pierwszymi etatowymi pracownikami byli: K. Popiołek, Jan Pachoński, Wanda Zarembina, Julia Radziszewska, Alfons Mrowiec, Kazimierz Sarna, Mieczysław Grzyb, Tadeusz Żerdziński oraz Tadeusz Kaszper.
Początki Instytutu Historii
Samodzielny Instytut Historii udało się utworzyć po wprowadzeniu w życie nowej organizacji uczelni wyższych, na mocy decyzji z 26 czerwca 1969 r. Wewnątrz IH początkowo powołano do życia dwa zakłady: Historii Starożytnej i Średniowiecznej (kierował nim przybyły z Uniwersytetu Łódzkiego znawca epoki Jagiellonów Stefan Maria Kuczyński) oraz Historii Nowożytnej i Najnowszej (na czele stanął J. Pachoński). Uruchomienie Instytutu Historii szło w parze z zainicjowaniem stacjonarnych studiów historycznych. Pierwsza grupa 37 absolwentów Instytutu Historii Uniwersytetu Śląskiego opuściła mury uczelni w 1974 r. W dekadzie lat 70. XX IH wzmocnił i ustabilizował swoją pozycję. Pojawili się wówczas pracownicy związani uprzednio z UJ i byli studenci tej uczelni (Henryk Kocój, Janusz Gruchała, Antoni Barciak), wcześniej pracujący w Śląskim Instytucie Naukowym (m.in. Józef Chlebowczyk, Maria W. Wanatowicz, Franciszek Serafin, Eugeniusz Kopeć), historycy związani z placówkami naukowymi Wrocławia (Michał Komaszyński, Wacław Długoborski, Stanisław Michalkiewicz, Henryk Zieliński), związany najsilniej z Uniwersytetem Marii Curie-Skłodowskiej w Lublinie Józef Szymański, inicjujący swoją zawodową drogę w placówkach archiwalnych i muzealnych Andrzej Kunisz i Jerzy Szydłowski, czy wcześniej zatrudniony w Wojewódzkim Archiwum Państwowym w Katowicach Jerzy Jaros. Kadrę zasilili także pierwsi absolwenci IH UŚ, by wymienić tylko Wiesława Kaczanowicza, Annę Glimos-Nadgórską, Norberta Rogosza, Sylwestra Fertacza, Urszulę Zgorzelską i Kazimierza Miroszewskiego. Ale najbardziej chyba ważną dla funkcjonowania Instytutu w dekadzie lat 70. osobą okazał się Henryk Rechowicz, który w 1972 r. zastąpił K. Popiołka na stanowisku rektora UŚ. Zmiana i rozwój kadrowy Instytutu przyniosły także zmianę lokalizacji Instytutu. W 1978 r. opuścił budynek przy ul. Wita Stwosza 17/17a (dzisiejszy gmach Śląskiego Seminarium Duchownego), swą siedzibę zyskując w nowo wybudowanym gmachu na ul. Bankowej 11 (gdzie mieści się chwili obecnej). W latach 70. Instytutem kierowali kolejno: H. Zieliński, S.M. Kuczyński, J. Chlebowczyk, W. Długoborski i H. Rechowicz.
Pod koniec lat 70. Instytut był już na tyle znaczący, że przyznano mu organizację XII Powszechnego Zjazdu Historyków Polskich (17-20 września 1979 r.) – pierwszego w historii tego typu zjazdu, który miał miejsce na Górnym Śląsku. Istotną cezurą w dziejach IH UŚ był z pewnością okres „karnawału Solidarności”. Ożywienie polityczne przełomu lat 70. i 80. XX w. przyniosło również aktywizację instytutowej społeczności: we wrześniu 1980 r. jedna z pierwszych na uczelni grup Niezależnego Samorządnego Związku Zawodowego „Solidarność” została zarejestrowana na WNS (działała przy Międzyzakładowym Komitecie Strajkowym – Huta Katowice, reprezentantem historyków we władzach był Marek Nita). W listopadzie tego samego roku na WNS powstało Niezależne Zrzeszenie Studentów, z silnym udziałem studentów IH. Mimo posiadanej „łatki” jednego z bardziej zideologizowanych wydziałów „czerwonego” Uniwersytetu historycy UŚ weszli w skład wielu „odwilżowych” formacji, przede wszystkim aktywnie współtworząc Wszechnicę Górnośląską – podmiot zajmujący się upowszechnianiem efektów badań naukowych bez narzucanych dotąd przez władze ograniczeń cenzorskich. W wyniku wprowadzenia stanu wojennego zostało aresztowanych i internowanych kilkudziesięciu studentów i pracowników UŚ (wśród nich studenci IH: Tomasz Jankowski, Jan Jurkiewicz, Maciej Klich, Piotr Lazar, Jędrzej Lipski i Zbigniew Skurzok). Podobnie jak w całej uczelni również IH poddany został procesowi weryfikacji pracowników pod względem politycznym. Skutkiem przeobrażeń dekady lat 80. była stagnacja widoczna także w działalności Instytutu. Osłabła działalność badawcza pracowników, zahamowane zostały też ich awanse naukowe. Niemniej już w końcu dekady lat 80. W IH pojawiła się generacja nowych badaczy-wykładowców, którzy odtąd stanowili o sile katowickiego ośrodka (wśród nich m.in.: Ryszard Kaczmarek, Piotr Boroń, Zbigniew Hojka, Krzysztof Nowak czy Jerzy Sperka). W latach 80. na czele Instytut stali A. Kunisz, S. Michalkiewicz i J. Szydłowski.
Instytut w realiach III RP
Transformacja systemowa 1989 r. spowodowała znaczące zmiany w niemal wszystkich sferach życia, w tym także w zakresie szkolnictwa wyższego. Postępujący proces tzw. skolaryzacji przyniósł niespotykany dotąd wzrost liczby studentów historii, wymuszając niejako rozwój struktury UŚ, a w jego strukturach także IH. Przełom wieków przyniósł nie tylko zmianę pokoleniową, ale też duże zmiany zmierzające do podniesienia rangi naukowej IH. Działania te zapoczątkowane przez dyrektora Idziego Panica, a kontynuowane przez kolejnych dyrektorów: M.W. Wanatowicz, R. Kaczmarka i J. Sperkę, przyniosły bardzo pozytywne rezultaty, ugruntowując pozycję IH w środowisku uniwersyteckim w kraju. W tym czasie w miejsce osób ustępujących z IH w związku z osiągnięciem wieku emerytalnego, pojawiali się kolejni badacze (w grupie, która zasiliła IH w ostatniej dekadzie XX w. znaleźli się m.in.: Dariusz Nawrot, Idzi Panic, Lech Krzyżanowski, Joanna Januszewska-Jurkiewicz, Tomasz Pawelec, Dariusz Rolnik, Agata Kluczek, Aleksandra Skrzypietz, Bożena Czwojdrak, Maciej Fic). Dołączyli do nich zatrudnieni już w XXI w. kolejni naukowcy (m.in. Wacław Gojniczek, Dorota Malczewska-Pawelec, Jakub Morawiec, Miłosz Skrzypek, Jarosław Tomasiewicz czy Ryszard Skowron). Trzon kadry stanowią aktualnie absolwenci IH UŚ, ale wśród pracowników są także byli studenci Uniwersytetu Jagiellońskiego, Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza w Poznaniu, Uniwersytetu im. Marii Curie-Skłodowskiej w Lublinie czy Uniwersytetu Łódzkiego. Zatrudnieni dziś pracownicy (z których większość posiada cenzus samodzielnego pracownika naukowego) prowadzą badania naukowe we wszystkich epokach historycznych, gwarantując jednocześnie właściwy poziom prowadzonej edukacji. Historycy UŚ są autorami licznych i znaczących prac naukowych, także nagradzanych przez liczące się środowiskowe gremia. Angażują się także w działalność organizacyjną UŚ. Na przestrzeni lat we władzach dziekańskich zasiadali m.in.: H. Zieliński, J. Szydłowski, M.W. Wanatowicz, Zbigniew Kiereś, R. Kaczmarek, W. Kaczanowicz i K. Miroszewski. W latach 1989-2019 Instytutem kierowali: J. Szydłowski, A. Kunisz, I. Panic, M.W. Wanatowicz, R. Kaczmarek i J. Sperka.
Instytut anno domini 2019
IH wszedł w nowe realia – będące konsekwencją Ustawy 2.0, która pociągnęła za sobą duże zmiany organizacyjne i strukturalne na UŚ – właściwie w dotychczasowej formie. Zmieniła się natomiast przynależność wydziałowa, od 1 X 2019 r. IH pożegnał się WNS i stał się częścią Wydziału Humanistycznego, co odpowiada przynależności dziedzinowej. Jednak dzięki temu że IH jest jednodyscyplinowy właściwie nie uległ zmianie jego skład osobowy; liczy 45 pracowników naukowo-badawczych. Funkcjonujące w Instytucie Zakłady (Historii Starożytnej, Historii Średniowiecznej i Nauk Pomocniczych Historii, Historii Nowożytnej XVI-XVIII w., Historii Nowożytnej XIX w., Historii Najnowszej 1918-1945, Historii Najnowszej po 1945 roku, Archiwistyki i Historii Śląska, oraz Zakład Metodologii, Dydaktyki i Kultury Historycznej) zostały przemianowane na Zespoły Badawcze, które od 2020 r. zaczną funkcjonować już w nowej zmienionej formule. Instytutem nadał kieruje prof. dr hab. Jerzy Sperka, wspomagany przez dr hab. D. Rolnika, a za prowadzone kierunki: historia, turystyka historyczna i środkowoeuropejskie studia historyczne odpowiada dr hab. Maciej Fic wspomagany przez dr. hab. Jakuba Morawca. Obecnie IH ma ugruntowaną pozycję naukową w Polsce i w krajach ościennych, z którymi prowadzi wspólne badania i programy naukowe, wydaje wysoko punktowane czasopismo naukowe („Średniowiecze Polskie i Powszechne” – 40 pkt.). Niewątpliwie, najważniejszym wyzwaniem będzie czekająca go – jak wszystkie dyscypliny – ewaluacja w 2021 r., która – mamy taką nadzieję – pozytywnie oceni nasz instytut i odpowiednio spozycjonuje go wśród innych jednostek naukowych w kraju.
Maciej Fic. Jerzy Sperka