Uniwersytet Śląski w Katowicach

Dwuautorska książka Po pierwsze. O literaturze dla dzieci (i nie tylko) zaprasza czytelnika w podróż do krainy dzieciństwa, przypominanej dzięki liście lektur, na której znajdują się  pozycje takie jak Pippi Pończoszanka, Muminki, Mikołajek czy Mary Poppins. Autorki proponują także odczytania nowszych książek adresowanych do młodego odbiorcy (Wyspa mojej siostry Katarzyny Ryrych, Pax Sary Pennypacker, Calvin i Hobbes Billa Watersona, Chłopiec i rzeka Henriego Bosco). W swoich interpretacjach badaczki wykorzystują literaturoznawcze narzędzia: krytykę tematyczną, geopoetykę, ekokrytykę czy badania inspirowane psychoanalizą, zawsze jednak po to, by odsłonić w czytanych przez siebie tekstach tematy związane z dojrzewaniem, miłością, śmiercią, przyjaźnią, samotnością, stratą czy żałobą. Dzięki tej propozycji lektury książki stereotypowo sytuowane w przestrzeni dziecięcego pokoju mają szansę stać się lekturami formacyjnymi dla każdego, kto uratował w sobie dziecko, czyli wrażliwość.

Series: Perspektiven der Literatur- und Kulturwissenschaft

Die soziokulturellen Veränderungen, die durch die Prozesse der Globalisierung, der Migration und des Kulturtransfers bewirkt sind, gefördert durch die globale Medialität im Bereich der Kommunikation, führten erneut zur Entstehung von sozialen, politischen und kulturellen Diskursen und Debatten, deren zentralen Punkt die Begriffe Fremdheit und Andersartigkeit in ihrem dynamischen Prozess der Veränderung ausmachen. Literatur, Film und andere Kulturartefakte nehmen diese Prozesse wahr und voraus, indem sie sie thematisieren, motivisch zur Sprache bringen oder gar zum eigenen Nutzen als Methode und Praxis anwenden.

In exemplarischen Einzelanalysen verfolgen die Herausgeber dieses Buches das Ziel, die unterschiedlichen Fremdheitskonzepte und -analysen, ihre Ursachen und Auswirkungen, aber auch Perspektiven für die Konstituierung neuer Identitäten, inter- und transkultureller Verwandlungen, transparent werden zu lassen.

Pojęcie „literatura wyobrażona” (littératures de l’imaginaire) cechuje niezwykłe bogactwo, zawiera bowiem ono w sobie ogromną ilość gatunków, takich jak m.in. fantastyka, fantasy, horror, science-fiction, oraz podgatunków: dark fantasy, eco fantasy, high i low fantasy, urban fantasy, dystopia, uchronia, steampunk, cyberpunk, gore i wiele innych. Pomimo swej różnorodności, „literatura wyobrażona” długo uznawana była za twórczość masową, paraliteraturę, i nie traktowano jej jako obiekt godny badań literackich. Obecnie jednak jej rozwój, a także wielostronność i złożoność tematyczna i gatunkowa, wzbudza coraz większe zainteresowanie nie tylko wśród czytelników i miłośników gatunku, lecz również wśród krytyków i teoretyków literatury.

Autorzy artykułów (w języku francuskim) niniejszej publikacji analizują różne gatunki i podgatunki „literatury wyobrażonej”, ukazując z różnych perspektyw jej różnorodność.

The aim of this book is to explore the body in various historical contexts and to take it as a point of departure for broader historiographical projects. The chapters in the volume present the ways in which the body constitutes a valuable and productive object of historical analysis, especially as a lens through which to trace histories of social, political, and cultural phenomena and processes. More specifically, the authors use the body as a tool for critical re-examination of particular histories of human experience, and of societal and cultural practices, thus contributing to the burgeoning area of body history in terms of both specific case studies as well as historiography in general.

Tom poświęcony jest zagadnieniom ciała i cielesności w różnych kontekstach historycznych i historiograficznych. Poszczególne rozdziały książki ukazują, w jaki sposób ciało staje się cennym i owocnym przedmiotem analizy, zwłaszcza jeśli potraktowane zostaje jako obiektyw, przez który obserwuje się historie zjawisk i procesów społecznych, politycznych i kulturowych. Autorzy używają kategorii ciała jako narzędzia krytycznej analizy (czasem powtórnej) konkretnych historii ludzi i ich doświadczeń, a także wybranych praktyk w społeczeństwach i kulturach. Dzięki temu tom wzbogaca rozwijającą się dziedzinę historii ciała, oferując zarówno konkretne studia przypadków, jak ogólną krytykę historiograficzną.

Publikacja Zwierzę – Język –Emocje. Dyskursy i narracje stanowi interdyscyplinarny zbiór siedemnastu  tekstów autorstwa badaczy reprezentujących rożne dyscypliny i różne metodologie. To, co łączy zebrane w tomie artykuły to próba refleksji nad związkiem pomiędzy językiem i emocjami w kontekście relacji człowiek –zwierzę.  Ów związek poddany jest analizie w dwóch obszarach.  Pierwszy obszar wyznaczają dyskursy filozoficzne, prawne i religijne – zebrane artykuły składają się na część pierwszą tomu zatytułowaną  Dyskursy/Dylematy/Relacje. Drugi obszar obejmuje zagadnienia reprezentacji relacji człowiek- zwierzę w tekstach literackich oraz autobiograficznych – artykuły omawiające sposoby przedstawiania zwierzą w literaturze tworzą drugą część tomu, zatytułowaną Narracje/Biografie/Przedstawienia.

Książka skierowana jest do badaczy zajmujących się tematyką studiów nad zwierzętami, literaturoznawców, językoznawców, tłumaczy oraz teoretyków kultury.

Monografia stanowi próbę analizy i opisu zagadnień wybranych z katalogu problemów kulturalnych i literackich relacji chorwacko-węgierskich wykształconych w okresie współdzielenia przestrzeni terytorialno-cywilizacyjnej. Sfery przenikania się elementów rodzimych i obcych objęły szereg aspektów życia polityczno-społecznego, warunkując specyfikę egzystencji obu narodów. Punkt wyjścia dla rozważań stanowią chorwackie teksty kultury powstałe w XIX i XX wieku (m.in. I. Mažuranicia, Lj. Vukotinovicia Farkaša, K.Š. Gjalskiego, Ž. Berticia, M. Jurić Zagorki, M. Krležy). W toku badań prześledzono tak wieloaspektowy wpływ relacji chorwacko-węgierskich na twórczość literacką, jak i projekcję w niej obrazu tychże relacji. Uwzględniono także ważną rolę autorów analizowanych dzieł – ich życiorysów, osobistych doświadczeń i wyborów światopoglądowych odbijających się w warstwie ideowej tekstów. Istotną część wywodu tworzy prezentacja kontekstu historycznego, politycznego, społecznego i kulturalnego.

Refleksja zawarta w tekstach umieszczonych w tomie dotyczy kategorii nowoczesności – jej historycznej zmienności, afirmacji i także dewaluacji. Podejmuje problematykę zawieszenia kultur oraz literatur południo- i zachodniowosłowiańskich między wartościami konserwatyzmu / tradycjonalizmu i utopijnej wiary w zbawczy postęp, jak i wyjątkowej roli jaką kategoria ta odegrała w artystycznych ruchach awangardowych oraz rozmaitych konfliktach generacyjnych – szczególnie w XX wieku. Nawiązuje też przy tym bezpośrednio do różnorodnych programów przemiany form zbiorowej świadomości, projektów ideologicznych i konkretnych poetyk. Praca adresowana jest do odbiorców zainteresowanych mechanizmami modernizacji form wyrazu w literaturze i sztuce narodów południowo- i zachodniosłowiańskich oraz ideowym zapleczem zjawisk przewartościowujących rozumienie postępu w kulturze.

Im Mittelpunkt des Buches steht das vielgestaltige und immer noch aktuelle Phänomen des Künstler(tum)s in der Literatur und Kultur. Die hier versammelten Beiträge sollen sowohl als Interpretationsvorschläge von bekannten und weniger bekannten Texten verstanden werden als auch als Versuch, reale und fiktive Künstlerfiguren aus unterschiedlichen Epochen – von Mittelalter, über die Romantik und Moderne, bis Gegenwart – in den Mittelpunkt der Reflexion zu rücken. Die Autorinnen und Autoren verfolgen unterschiedliche, meist komparatistisch ausgerichtete, Forschungsansätze, wobei sie von einem breit verstandenen Begriff des Künstlers ausgehen und ihn in unterschiedlichen Diskursen kontextualisieren.

Główną oś naukowej refleksji stanowi w niniejszej książce szeroko rozumiany problem artysty i sztuki w literaturze i kulturze polskiej i niemieckiej. Rozprawy, jakie znajdzie w niej Czytelnik, są zarówno propozycjami odczytań tekstów lepiej i mniej znanych, interpretowanych w większości z perspektywy komparatystycznej, jak i próbami przybliżenia sylwetek twórców historycznych i fikcyjnych, wywodzących się z różnych epok, począwszy od średniowiecza, a kończąc na współczesności.

Książka poświęcona została polskim relacjom z podróży do Portugalii w wieku XIX. W kolejnych rozdziałach analizie poddane zostały prace Karola Dembowskiego Deux ans en Espagne et en Portugal pendant la guerre civile 1838–1840, Teodora Tripplina Wspomnienia z podróży po Danii, Norwegii, Anglii, Portugalii, Hiszpanii i Państwie Marokańskim, poświęcony pobytowi w Lizbonie fragment Pamiętników Władysława Mickiewicza, obszerna relacja z pobytu w ojczyźnie Camõesa pióra Adolfa Pawińskiego pt. Portugalia. Listy z podróży, a także portugalski fragment publikacji Jak tanio podróżować? Wędrówki iberyjskie Wincentego Lutosławskiego. Ostatni rozdział książki poświęcony został wspomnieniom Stefana Szolca-Rogozińskiego z pobytu na Maderze zawartym w jego Żegludze wzdłuż brzegów zachodniej Afryki. Celem analiz jest ukazanie różnorodnych strategii przyjmowanych przez autorów dla oddania specyfiki obserwowanych w Portugalii fenomenów, a także wpisanie prezentowanych relacji w szerszy kontekst przemian zachodzących w wieku XIX w sposobach podróżowania i poznawania (oraz opisu) świata w podróży. Publikacja adresowana jest przede wszystkim do literaturoznawców zainteresowanych dziewiętnastowiecznym podróżopisarstwem oraz polsko-portugalskimi relacjami kulturowymi i literackimi, ale również do szerszego grona czytelników zainteresowanych sposobem, w jaki Polacy w wieku XIX postrzegali inne europejskie nacje.

Tłumaczenie na język francuski książki Ryszard Kapuściński. Biografia pisarza wydanej przez SIW Znak w 2008 roku. To pierwsze, i jak dotąd jedyne, opracowanie życia i twórczości pisarza, mające charakter biografii twórczej. Autorzy śledzą narodziny, rozwój i światową karierę jednego z najwybitniejszych reporterów XX wieku, pokazując, jak podąża on za zmianami przeobrażającymi świat i podejmuje wciąż nowe wyzwania przeobrażające w konsekwencji także jego samego i własną twórczość. Książka zdobyła Śląski Wawrzyn Literacki oraz została przetłumaczona na trzy języki obce.

Książka jest próbą monograficznego ujęcia figury myśli, która w greckich podręcznikach wymowy nosi nazwę ejdolopoi. Chętnie posługiwali się nią Rzymianie zwłaszcza w okresie późnej republiki. Istotną rolę w ówczesnym życiu politycznym odgrywała procesja pogrzebowa, w trakcie której profesjonalni aktorzy wcielali się w zmarłych. Mówcy w podobny sposób „zakładali maskę” nieżyjącej osoby, aby wygłosić świadectwo jej ustami. Z jednej strony bowiem przodkowie cieszyli się ogromnym szacunkiem, z drugiej natomiast osoba występująca publicznie mogła za ich sprawą zdystansować się od wypowiadanych słów. Problematyka „przywoływania zmarłych” na mównicy nie ogranicza się jednak do retoryki. Może w równym stopniu zainteresować historyków, religioznawców czy teatrologów.

Książka pt. Nemezjan w kręgu antycznej tradycji łowieckiej jest pierwszą polską publikacją na temat traktatu Cynegetica Nemezjana, poety żyjącego w III w. n. e. w Afryce Północnej. Monografia omawia rolę i znaczenie zjawiska łowiectwa w starożytności, kwestie związane z postacią kartagińskiego poety i budową poematu Cynegetica, niekonsekwencje w nim zawarte, semantykę terminu cynegetica, tradycje tekstu analizowanego dzieła. Ponadto zawiera przekład fascynującego zabytku literackiego, poematu O łowiectwie Nemezjana, wraz z komentarzem, a także umożliwia nam wgląd w mentalność rzymskich elit III wieku naszej ery.

W książce opisano i skodyfikowano list obozowo-więzienny w jego aspekcie teoretyczno-praktycznym. Analizowane listy pochodzą z lat 1939-1945 i powstawały w rozmaitych lagrach w Polsce i Europie. W części otwierającej publikację zawarto informacje dotyczące ewolucji listu jako gatunku. W kolejnych rozdziałach namysłowi poddano oficjalną i nieoficjalną korespondencję obozową oraz więzienną. Niepublikowane dotychczas w całości oficjalne listy obozowe Franciszka Ogona oraz wywiad, który przeprowadzono z
Alojzym Frosem, uczestnikiem kampanii wrześniowej, żołnierzem Armii Krajowej, więźniem obozów koncentracyjnych w Auschwitz-Birkenau, Sachsenhausen oraz Buchenwaldzie, a także – prywatnie – krewnym Franciszka Ogona zamieszczone zostały w aneksie. Są one nie tylko cennym materiałem badawczym, ale także pozwalają czytelnikowi  w jakiejś mierze „dotknąć” obozowo-rodzinnej sytuacji rodziny Franciszka Ogona, a przez niego wszystkich uwięzionych. Uzupełnieniem książki jest materiał ilustracyjny.

Monografia zawiera analizę najistotniejszych zjawisk i procesów, które zdeterminowały rynkowy, społeczno-kulturowy i estetyczny status książkowej odmiany polskiego reportażu literackiego. Głównym motywem publikacji są przemiany poetyki książek reporterskich w Polsce, wynikające z adaptacji tradycyjnych przekazów drukowanych do ponowoczesnych standardów kultury konwergencji. Początkowe rozdziały dotyczą genezy i chronologii rozwoju tytułowej formy medialnej na krajowym rynku wydawniczym, począwszy od drugiej połowy XIX wieku do czasów współczesnych. Dalsza część monografii ilustruje estetyczno-aksjologiczne przeobrażenia prozy polskich reporterów, wynikające z nowych zasad kreacji, promocji i dystrybucji literatury w erze cyfrowej. Podjęte rozważania stanowią próbę zgłębienia ontologii reportaży książkowych w dobie ekspansji nowych mediów, zgodnie z kanoniczną tezą Marshalla McLuhana, że „środek przekazu sam jest przekazem”.

Siódmy tom serii wydawniczej, stanowiącej pokłosie cyklicznych konferencji poświęconych funkcjonowaniu literatury polskiej w obiegu światowym, gromadzi rozprawy krajowych i zagranicznych badaczy dedykowane reportażowi literackiemu. Autorzy poszczególnych szkiców rozpatrują ten gatunek na tle procesów globalnej cyrkulacji prozy faktograficznej oraz w kontekście kluczowych mechanizmów cywilizacyjnych ery współczesnej. Z zamieszczonych w tomie tekstów wyłania się obraz reportażu jako fenomenu zarazem obecnego w świecie i światowego, narodowego i transnarodowego – będącego przedmiotem międzykulturowych i interdyskursywnych odczytań, a jednocześnie formą rezonującą z Baumanowskimi metaforami „upłynnienia”, „odkotwiczenia” i „wtórnej barbaryzacji” rzeczywistości. Tak sprofilowane studium zbiorowe aspiruje do wykazania potencjału tkwiącego w interdyscyplinarnych i komparatywnych analizach literatury reportażowej.

W tomie zawarto rozprawy krajowych i zagranicznych polonistów, dedykowane Profesorowi Romualdowi Cudakowi z okazji jubileuszu jego pracy naukowo-dydaktycznej. W pierwszej części zbioru znalazły się artykuły związane z problemem recepcji i odbioru polskiej literatury w świecie, a także jej adaptacji do funkcjonowania poza kulturą rodzimą. Druga część tomu gromadzi analizy wybranych polonistyk zagranicznych, szerzących wiedzę polonistyczną na arenie światowej. Tekstom tym towarzyszą portrety reprezentantów i propagatorów polskiej kultury, szkice omawiające rolę edukacji międzykulturowej i glottodydaktyki w dobie wzmożonych ruchów migracyjnych, jak również artykuły ukazujące wzajemne wpływy i zapożyczenia między literaturą polską i obcą. Monografię wydano poza numeracją serii wydawniczej „Literatura polska w świecie”, będącej plonem zainicjowanych przez Jubilata międzynarodowych konferencji naukowych pod tytułowym hasłem przewodnim.

Drugi z tomów ( także: Scripta Classica vol. 15), w którym opublikowane zostały teksty uczestników konferencji „Antyczne techniki perswazyjne”. Ich celem jest przedstawienie technik retorycznych stosowanych w dziełach antycznych. Analizie poddane zostały m.in. teksty Heraklita, Platona, Cycerona i Cezara. Tom otwiera artykuł poświęcony starożytnej perswazji, bogato opatrzony również neołacińskimi przykładami. Opublikowane zostały ponadto artykuły na temat współczesnych inscenizacji antyku greckiego i komunikacji pozawerbalnej w ikonografii nowożytnej. Tom zamyka podsumowanie działalności Katedry Filologii Klasycznej Uniwersytetu Śląskiego.

Książka podejmuje problem różnych usytuowań polskiej poezji awangardowej, neoawangardowej i postawangardowej wobec dialektycznie splecionych kategorii autonomii i zaangażowania. Mimo że sztuka/poezja awangardowa ma świadomość uwikłania w tę relację, tylko niektóre jej przypadki stawiają na równowagę, inne już to uprzywilejowują myślenie kategoriami autonomii, już to umieszczają ją w obszarze życiowej praktyki. Tak jak biegun autonomistyczny znajduje filozoficzne oparcie w analityce piękna Immanuela Kanta, tak wszystkie kojarzące ze sobą porządek estetyczny i społeczny koncepcje sztuki zadłużone wydają się w estetycznej filozofii Fryderyka Schillera. Obydwa stanowiska znajdują zwolenników również wśród współczesnych filozofów i teoretyków awangardy. Pierwsze reprezentują m.in. Clement Greenberg i François Lyotard, drugie — m.in. Peter Bürger i Jacques Rancière. Dodatkowym kontekstem łączącym te stanowiska jest awangardowo pomyślana utopia i jej przedstawiciele — począwszy od Theodora W. Adorna, a na Borisie Groysie skończywszy.

Interpretowane w książce poetyckie projekty: od twórczości Julina Przybosia do cyberpoezji, wpisują się w zarysowane wyżej teorie, w różny sposób konceptualizując — bądź tylko pośrednio realizując — idee estetycznej autonomii i heteronomii. W czasie kiedy dyskusja o współczesnej poezji ogniskuje się na problemie zaangażowania, a w sztuce odżywają zarówno projekty zaangażowaniowe, jak autonomistyczne, uzasadniony wydaje się pomysł wpisania tych problemów w estetyczne koncepcje awangardy, dla których główne ogniskowe wyznaczał splot autonomii i heteronomii.

Książka ma formułować propozycję metodologicznego otwarcia groznawstwa, silnie akcentując rolę dyskursu i narracji już w dwóch początkowych tekstach: Dyskursywne gry i dyskursy gier Geralda Voorheesa oraz Poza mitem i metaforą. Przypadek narracji w mediach cyfrowych Marie-Laure Ryan. Podkreślenie roli narracji i dyskursu umożliwiło również umocowanie pozostałych rozdziałów książki w dwu wzajemnie się dopełniających paradygmatach: teorii i filozofii (w części zatytułowanej „Teorie”) oraz praktyce hermeneutycznej (w części zatytułowanej „Praktyki”), dostarczających wspólnie narzędzi do krytycznej wiwisekcji uobecniających się w grach postaw dyskursywnych oraz narracji o świecie, kulturze, religii, filozofii, teologii, ekonomii, płciowości, rasie czy polityce. (…) Problem dyskursów gier wideo oraz dyskursów w grach wideo ujawnia zatem nie tyle bałagan, co niesłychaną produktywność ujęć badawczych, nieograniczonych sztywnymi normami pojęć, kategorii czy narzędzi teoretycznych, które równolegle odnajdują w grach wydarzenia, znaczenia, języki, komunikaty, idee, ideologie, hierarchie i struktury władzy oraz wykluczenia. Sploty problemowe w grach jako formach komunikacji, tekstach czy obiektach kulturowych skłoniły nas do zastosowania formuły liczby mnogiej w określeniu „dyskursy gier wideo” – tak, by unaocznić zarówno potrzebę pluralizacji perspektyw badawczych, jak i odpowiadającej jej różnorodności uobecniających się w grach narracji o świecie, zarówno tym nas otaczającym, jak i tym przez gry wytwarzanym.

Kartagińczycy to jedna z trzech tragedii Denisa Petau, francuskiego XVII-wiecznego luminarza nauki, tłumacza i poety łacińskiego, korespondenta Macieja Kazimierza Sarbiewskiego. Charakterystycznym rysem dramatycznej twórczości Petau jest jej senecjańskość – autor nie tylko finezyjnie naśladuje rzymskiego filozofa i tragika w zakresie środków formalno-stylistycznych, ale i podejmuje wątki jego myśli stoickiej. W Kartagińczykach Senecjańska perspektywa użyta została do reinterpretacji krwawych epizodów III wojny punickiej, o których zachowały się wzmianki u starożytnych historyków. Petau wydobywa rolę dwóch silnych kobiet w dziejach Kartaginy: Dydony, mitycznej założycielki miasta, oraz żony Hasdrubala, ostatniego kartagińskiego wodza. Śmierć drugiej z bohaterek – kulminacyjny punkt akcji tragedii – wykorzystuje autor, by postawić niełatwe kwestie dotyczące ludzkiej wolności i godności.

Dramat Kobiety fenickie Seneki Filozofa od wieków prowokuje do pytań o swoją kompletność, przynależność gatunkową, a wreszcie o literackie wzorce. W aspekcie kompozycyjnym i tematycznym prezentuje się jednak jako utwór zarówno spójny, jak i zasadniczo odmienny od zachowanych tragediowych ujęć dziejów Labdakidów. Seneka, inaczej niż Eurypides w Fenicjankach, nie wydaje się zainteresowany ukazaniem ironicznego wymiaru ludzkich poczynań po to, żeby zalecić swoim odbiorcom bierną akceptację wyroków losu. Sensacyjna materia fabularna stanowi dla rzymskiego tragika pretekst do wyrażenia wątpliwości co do norm regulujących stosunki między jednostką a rodziną i jednostką a państwem. Kwestie te nie znajdują łatwego rozwiązania: autor Kobiet fenickich konfrontuje stanowiska czterech postaci o silnych osobowościach – Edypa, Antygony, Jokasty i Polynejkesa – wykluczające porozumienie, a co za tym idzie trywializację problemu. Pokazuje, że pojęcia, w oparciu o które tworzymy ponadjednostkowe wizje ładu moralnego, ulegają przewartościowaniu w zależności od kontekstu i od strategii retorycznej  zastosowanej w argumentacji. Zniechęca do posługiwania się nimi w sposób naiwny. Problematyce tej autorzy poświęcili miejsce w pierwszej części niniejszej monografii, omawiając ponadto m.in. testimonia i wczesną recepcję tragedii Seneki oraz podejmując obszernie kwestię możliwej interpretacji zachowanych tytułów utworu. Drugą część wypełnia szczegółowe omówienie miejsc Kobiet fenickich w konfrontacji z tradycją wydawniczo-interpretacyjną. Do monografii dołączony został aneks zawierający edycję i przekład sztuki.

Książka Maszynerie afektywne. Literackie strategie emancypacji w najnowszej polskiej poezji kobiet jest pierwszą polską monografią poświęconą feministycznej lekturze polskiej poezji współczesnej, w której zostały wykorzystane narzędzia metodologii afektywnych. Stanowi ona próbę zmierzenia się z pytaniem o rolę afektów w budowaniu zbiorowych form istnienia. Poezja jako specyficzne pole działania tych maszynerii staje się w tej optyce inną wersją afektywnej wyobraźni zbiorowej.

Reprezentacje poetyckie, sprzężone z przemianami współczesnego podmiotu, funkcjonują na trzech poziomach: reprodukują normatywne wizje kobiecości w jej relacji z otoczeniem, zaburzają je w krytycznym i często ironicznym przeformułowaniu albo stają się postulatywnymi wariantami przemian. Dominanty semantyczne, które odnajdziemy w najnowszej poezji kobiet, będące jednocześnie elementami szerzej rozumianego kapitału symbolicznego kobiecości jako ujednoliconego konstruktu fundującego dyskursy społeczne, dotyczą kategorii choroby, widzenia, traumy i wstydu, pracy afektywnej, miłości, migracji i wspólnoty.

W tomie Milczę, więc jestem? Formy milczenia w literaturze XX i XXI wieku poddano szerokiej interpretacji temat milczenia, przemilczenia, ciszy w literaturze najnowszej. Publikacja jest swoistą panoramą obrazów milczenia, przyczyniającą się do pogłębienia ignorowanych dotąd zagadnień – wykazuje, że w ostatnich latach coraz częściej autorzy sięgają po ten motyw, a topos milczenia ujmowany jest w sposób wieloraki i dotyczy różnych, często skrajnych kwestii (np. kazirodztwa). Zakres tematów poruszanych w ramach opracowywanego problemu dotyczy między innymi: milczenia jako sprzeciwu wobec czegoś, wyrazu buntu lub oporu, efektu (post)traumy, urazu. Monografia udowadnia, że literackie (prze)milczenia obejmują wiele, dotąd pominiętych lub zapomnianych zagadnień z zakresu historii, polityki czy stosunków społecznych.

Tom Literatura i przyjemności. Szkice o literaturze XX i XXI wieku jest dziewiątym zbiorem z serii Literatura i… Tym razem w centrum uwagi badawczej postawione zostały różne rodzaje przyjemności – poczynając od tych wywoływanych doświadczeniami fizycznymi poprzez odczuwane psychologicznie na rozkoszy lektury skończywszy. Autorzy zamieszczonych tutaj szkiców, interpretując i analizując utwory takich pisarzy, jak między innymi: Bolesław Leśmian, Maria Dąbrowska, Eugeniusz Paukszta, Maria Nurowska, Gaja Grzegorzewska, Katarzyna Bonda, Ignacy Karpowicz, Małgorzata Szejnert, Julia Raczko, Beata Pawlikowska, Marek Tomalik czy Terry Pratchett, skoncentrowali się na źródłach przyjemności, która dla każdego z nas bywa czymś innym. Dla jednych oznacza poznawanie nowych miejsc i ludzi, u innych uczucie zadowolenia wywołane jest jedzeniem i piciem. Jeszcze inni skojarzą ją przede wszystkim z rozkoszą erotyczną lub radością przelewania myśli na papier czy też z lekturową frajdą.

Skład osobowy. Szkice o prozaikach współczesnych. Cz. 3. Red. Agnieszka Nęcka, Dariusz Nowacki, Jolanta Pasterska. Wydawnictwo Uniwersytetu Śląskiego. Katowice 2019. ISBN: 978-83-226-3463-9, ss. 460.

Prezentowany tom jest kontynuacją opublikowanych w 2014 i 2016 roku zbiorów zatytułowanych Skład osobowy. Szkice o prozaikach współczesnych. Podobnie jak pierwsze dwie części, tak i ta odsłona przedsięwzięcia przynosi omówienia oraz interpretacje dorobku prozatorskiego twórców, którzy byli aktywni po 1989 roku, a którzy w swoim dorobku mają co najmniej trzy książki beletrystyczne wydane po tymże roku. I tym razem, z pełną odpowiedzialnością, budujemy narrację wokół osób autorów/autorek reprezentujących różne pokolenia, uwzględniając także zestawienia bibliograficzne, by pokazać różnorodność poetyk, tematów oraz dokonań prozatorskich ostatniego trzydziestolecia. Mamy nadzieję, że prezentowany tu zbiór szkiców, zwłaszcza wespół z tomami poprzednimi, okaże się pomocny jako przewodnik po polskiej prozie. Nadzieja ta łączy się z przeświadczeniem, że zebrane tu artykuły można czytać jako swego rodzaju dopełnienie obrazu rodzimej prozy minionych trzech dekad, który zdążył się już wyłonić w licznych opracowaniach. Pojawia się zatem możliwość zweryfikowania poczynionych wcześniej przez krytyków i historyków literatury spostrzeżeń. 

Tropy konfliktu to monografia pokazująca, jak powieść północnoirlandzka pamięta przeszłość. To praca, której przedmiotem jest historia najnowsza oraz kontestowane wersje przeszłości, a celem – ilustracja znaczenia przedstawień kulturowych w kształtowaniu pamięci zbiorowej. Irlandia Północna stanowi pod tym względem unikalne laboratorium historyczne, polityczne i społeczne inspirujące dzieła literackie, które Drong określa, za Birgit Neumann, zbiorczym mianem „fikcji pamięci”. Powieści odnoszące się do Konfliktu trzydziestoletniego, w których pojawiają się postaci/narratorzy/narratorki zaabsorbowane przeszłością – rozpamiętywaniem lub próbą zapomnienia o Konflikcie – to punkt wyjścia do analizy rozmaitych modeli pamięci literackich oddziałujących na kulturę tout court. Czerpiąc inspirację ze współczesnych badań nad pamięcią (memory studies), a szczególnie badań nad pamięcią kulturową (cultural memory studies), Drong odnajduje unikalne aspekty kultury pamięci właśnie w Irlandii Północnej. Proza północnoirlandzka z okresu Konfliktu trzydziestoletniego stanowi ilustrację memorealizmu performatywnego, dyskursu, który jest zdolny do kulturowej normatywizacji przeszłości dzięki sensotwórczemu potencjałowi tekstu odpowiedzialnemu za kreowanie tożsamości zbiorowych na podstawie matryc pamięci kulturowych generowanych w utworach literackich.

Przed i po. Witold Gombrowicz to drugi tom cyklu redagowanego przez Józefa Olejniczaka pod wspólnym tytułem ‒ pierwszy, wydany w ramach serii Granice Wyobraźni redagowanej przez Pawła Próchniaka w 2018 roku ‒ poświęcony był twórczości Bruno Schulza. Obszerna (w dwóch wolumenach) monografia zbiorowa poświęcona twórczości Witolda Gombrowicza podzielona jest na cztery części, z których każdej tytuł to niewielki cytat z dzieła autora Ferdydurke. Pierwsza część (Cóż, obrońcy kultury polskiej?) składa się z siedmiu szkiców połączonych intencją ich autorów, by dzieło i myśl Gombrowicza odczytać ponownie z perspektywy po śmierci pisarza aż do schyłku drugiej dekady XXI wieku. Dominantą tych prób jest pytanie, czy i jak „lekcję” Gombrowicza można odczytać przez pryzmat naszej współczesności, zarówno w perspektywie polskiego uniwersum, jak z punktu widzenia jednostkowego losu. Druga część monografii (Literatura i piskorz póty żyją, póki się wymykają) składa się z szkiców, których autorzy omawiają uwikłanie dzieła Gombrowicza w tradycję literacką i literaturę. Trzecia część monografii (…jestem cyrk, liryzm, poezja, groza, walka, zabawa…) poświęcona jest stylowi i poetyce dzieł Gombrowicza oraz jego uwikłaniu w polemiki z współczesną mu literacką praktyką. Ostatnia, czwarta część książki (…uczynić z Gombrowicza postać – jak Hamlet, albo don Kiszot ‒ ? ‒ ! ‒) dotyczy możliwych kontekstów interpretacyjnych utworów Gombrowicza. Artykuły zgrupowane w czterech częściach monografii Przed i po. Witold Gombrowicz poprzedzone są tekstem wprowadzającym Prezydent Zabrza, pani Małgorzaty Mańki-Szulik, na początku monografii opublikowany został krótki wywiad, jakiego Rita Gombrowicz udzieliła zabrzańskim mediom.

Będę się tłumaczył. Schulza opowieści czytam od bardzo wczesnej młodości, jego grafiki i rysunki fascynują mnie „od pierwszego spojrzenia”, które miało miejsce chyba jeszcze wcześniej. Jednak, gdy podjąłem decyzję, że literatura, pisanie o niej, jej nauczanie, będą moim życiem, zacząłem Schulza unikać. To dzieło mnie przerastało (i przerasta, o czym świadczy także niniejsza książka), niepokoił też lawinowy przyrost różnego rodzaju tekstów poświęconych jego dziełu, biografii i legendzie (ich autorów, ale także pisarzy nawiązujących do Schulza i po prostu jego czytelników oraz uczestników różnych rytualnych spotkań z Schulzem związanych – festiwali, spotkań naukowych, prób adaptacji plastycznych, teatralnych, filmowych i muzycznych nazwałem dla siebie „Zakonem Schulza”, co w niniejszej książce uzasadniam w szkicu Dziedzictwo Schulza). Jakoś intuicyjnie, podświadomie, chciałem, aby Schulz pozostał moją prywatną i intymną przygodą, nie miałem długo potrzeby dzielenia się nią z nikim, nie miałem potrzeby upubliczniania swoich prób rozumienia Schulza, co jest przecież istotą zawodu, jaki wykonuję… Stało się inaczej, wstąpiłem do „Zakonu Schulza” i jestem w tej wspólnocie, chyba jej już nie opuszczę… Potrafię wskazać winowajcę, potrafię odtworzyć sytuację, jej atmosferę… Świętej pamięci Profesor Władysław Panas („na zawsze” w mojej domowej bibliotece honorowe miejsce zajmować będzie jego piękna książka Bruno od Mesjasza z dedykacją wpisaną w „Szerokiej 28” nad ranem 4 czerwca 2002 roku: „Józkowi, z waleczną przyjaźnią – i w perspektywie wspólne skupienie przy Schulzu – Władek”), długie z nim rozmowy w czasie spacerów po lubelskiej starówce, jeszcze dłuższe nocne posiedzenia w najbardziej Panasowym miejscu Lublina, jakim był klub „Szeroka 28”, w czasie których Profesor niejako przeobrażał się – niczym Jakub w Traktacie i manekinach w demiurga, co na pięknym obrazie Dyskusja w Szerokiej 28 uwiecznił jego przyjaciel Bartłomiej Michałowski

W tomie zamieszczone zostały artykuły ukazujące splot historii, biografii, literatury w twórczości różnych pisarzy, zarówno „kanonicznych”, jak i zapomnianych lub mało znanych. Zakres czasowy zgromadzonych analiz i interpretacji rozciąga się od początku wieku XX aż po czasy obecne. W publikacji przypominane zostały krytyczno-literackie echa odzyskania niepodległości w 1918 roku (S. Brzozowski, E. Breiter), a także biograficzne zapisy W. Broniewskiego i twórczość A. Rudnickiego. Czasy drugiej wojny odnotowane zostały w pracy o dzienniku R. Laskier, a lata powojenne stanowią kontekst dla analiz utworów S. Dygata, M. Hłaski, A. Stojowskiego. Z literatury nowszej zaproponowano analizy utworów J. Głowackiego, R. Kapuścińskiego i in. Studia interpretacyjne dotyczą także literackich świadectw współczesnego doświadczenia miasta (M. Cichy), przeżyć emigracyjnych (G. Zambrzycka), podróżopisarstwa (M. Kydryński) oraz „śmierci historii” i jej „powrotów”.

Tytuł monografii nawiązuje do zapomnianego eseju Romana Zimanda opublikowanego w 1987 roku w drugim obiegu. Nawiązanie do tego tekstu określa najważniejszy, główny temat książki – relacji polsko-żydowskich. Nie są one ukazane jako zjawisko społeczne, polityczne, historyczne czy kulturowe. Te ich aspekty składają się na kontekst. Marta Tomczok zauważa i opisuje zupełnie inne, fascynujące zjawisko – przygniatającej obecności tych relacji w literaturze polskiej, a szczególnie w prozie. W ten sposób autorka stara się włączyć w dialog toczący się co najmniej od 2000 roku i wydania w języku polskim Sąsiadów Jana Tomasza Grossa. Nie interesuje jej jednak, jak w poprzednich monografiach, literatura podtrzymująca wspomniany spór, ale literatura mediująca. Mediacyjna rola literatury polskiej, jaką Tomczok wydobywa z wybranych utworów literackich i dokumentów, począwszy od początku XX wieku, polega na podsycaniu przekonania, że to Polacy są odpowiedzialni za zbudowanie poprawnych i skutecznych relacji z Żydami. Występując jako gospodarze i mocodawcy, polscy pisarze i pisarki starają się zaproponować pewien model tych relacji. Śledząc jego poszczególne realizacje, Tomczok dochodzi do wniosku, że mimo upływu czasu jest on zawsze ten sam. Polacy są swoi, Żydzi obcy. Obserwacja, że mimo ponad stu lat istnienia tego modelu niewiele się zmienia, stanowi dla badaczki punkt wyjścia do dalszych rozważań.

Przemoc jest motywem przewodnim kolejnego, ósmego tomu Wielkich tematów literatury amerykańskiej. Historia Stanów Zjednoczonych, jak wiadomo, obfitowała w wydarzenia wiążące się z różnym formami przemocy: począwszy od faktu, że część kolonii stworzyli mieszkańcy, którzy byli prześladowani z powodów religijnych w swojej ojczyźnie, poprzez krzywdy wyrządzone przez kolonistów i ich potomków rdzennym mieszkańcom kontynentu amerykańskiego, przez wojny i konflikty na tle ekonomicznym, politycznym, rasowym czy religijnym, aż po zamachy terrorystyczne. Ofiarami przemocy byli przedstawiciele wszystkich warstw społecznych: prezydenci (Abraham Lincoln, James Garfield, William McKinley i John F. Kennedy stali się przecież ofiarami zamachowców) i liderzy ruchów społecznych (do najbardziej znanych należą niewątpliwie Martin Luther King, Malcolm X czy Medgar Evers), zwykli obywatele, a także, a może zwłaszcza, niewolnicy.

Przemoc dotykała całych społeczności, na przykład plemion Indian, ale i jednostek. Przybierała różne formy – te widoczne, objawiające się okaleczeniem fizycznym ofiar, i bardziej subtelne, choć często nie mniej okrutne –jak przemoc psychiczna.  [fragment wstępu]

Ta okazała, dwutomowa publikacja składająca się aż z 15 tekstów to pierwszy projekt zakrojony na tak szeroką skalę i ze względu na koncepcję doboru oraz zakres materiału ma on charakter pionierski.  Propozycja obejmuje sztuki powstałe w przeciągu dwóch pierwszych dekad nowego tysiąclecia. Są to najciekawsze dokonania artystyczne przedstawicieli nie tylko jednej, dwóch, ale aż trzech generacji. W wyborze znalazły się zatem propozycje weteranów, którzy przetrwali próbę czasu, jak również niedawno debiutujących dramatopisarzy, których pozycja jest już jednak ugruntowana. Teksty te łączy natomiast zaangażowanie społeczne, krytycyzm, określone motywy fabularne, kręgi tematyczne i podejmowane problemy, takie jak rodzina, przemoc, kryzys, tożsamość, migracja, marginalizacja, pozycja kobiet. Utwory te nie są dla polskich odbiorców zbyt egzotyczne lub hermetyczne, ich treść jest rozpoznawalna, przystająca do naszych realiów i jednocześnie zajmująca.

Dzisiaj widać niezwykle wyraźnie, że mamy do stoczenia walkę i że trzeba w tej walce zająć stano­wisko. Albowiem w walce trzeba zajmować stano­wisko. Trzeba jednakowoż bardzo uważać, żeby nie dać się ponieść. Celem tej walki jest bowiem mniej zniszczenie kapitalizmu, a bardziej jego ocalenie, jeśli mogę tak się wyrazić, od niego samego, ura­towania kapitalizmu przed jego autodestrukcyjnymi tendencjami. W młodości byłem goszystą, później komunistą i mocno zwalczałem kapitalizm. Wierzy­liśmy wówczas, że możemy utworzyć podwaliny pod inne społeczeństwo, które nie byłoby kapitali­styczne. Obecnie nie wierzymy już, że takie coś jest możliwe, a to dlatego, że nie zarysowuje się przed nami jako możliwość żadna niekapitalistyczna orga­nizacja społeczna. Być może coś takiego nadejdzie, a nawet prawdopodobnie nadejdzie, o ile, jeżeli w ogóle, ludzkość wciąż ma przed sobą długą przy­szłość. Jednak w tej chwili najpilniejsze zadanie polega na tym, aby przeszkodzić kapitalizmowi w samozniszczeniu i niszczeniu nas wraz z nim [fr. op. wyd.].

W wyemitowanym w 2004 roku wywiadzie dla francuskiej telewizji blisko stuletni Claude Lévi-Strauss wyznawał, że przygotowuje się na odejście ze świata, którego już nie lubi. Wyznanie to było poruszające o tyle, o ile pochodziło od kogoś, kto ten świat przez pół wieku z tak wielką pasją opisywał. Celem aktywistycznej filozofii Bernarda Stieglera jest wynalezienie na nowo świata, który dałby się na powrót polubić. W „Motywie europejskim” i „W świecie, który nie ma wstydu”, dwóch tomach składających się na dzieło „Ukonstytuować Europę”, Stiegler pokazuje, w jaki sposób takie zadanie może i musi zrealizować Europa oraz dlaczego pytanie o Europę pozostaje pytaniem o politykę technologiczną jako nową ekonomię polityczną. W epoce postępującej automatyzacji, algorytmizacji, komputacyjnego kapitalizmu, irracjonalnych rojeń transhumanizmu, bezrefleksyjnego zachwytu nad sztuczną inteligencją lub sztuczną bezmyślnością, która jest przez nią generowana, Stiegler artykułuje nadzieję na to, że zdatna do życia przyszłość wciąż jest możliwa. „Motyw europejski” to przede wszystkim gruntowna krytyka ideologii wydajności i efektywności, która doprowadziła do powszechnej demotywacji i stała się irracjonalna, to jest pozbawiona racji znajdujących oparcie w rozumie i dostarczających racjonalnych pobudek – motywów – do działania. Głos Stieglera jest głosem na rzecz nowej racjonalności, a jego interwencja wykracza zarówno poza technofilię, jak i technofobię – dwa bieguny, które organizują debatę na temat technologii [fr.op.wyd.].

„Polsko-łużyckie zbliżenia. Język – literatura – kultura”. Red. G.B. Szewczyk. M. Blidy. Wydawnictwo Naukowe „Śląsk”. Katowice 2019. ISBN: 978-83-818-3016-4, ss. 206.

Książka „Polsko-łużyckie zbliżenia. Język – literatura – kultura” poświęcona jest twórczości Jurija Brězana i adresowana do grona miłośników języka, kultury i literatury Serbołużyczan. Refleksja o różnych aspektach pisarstwa J. Brězana, jego zaangażowaniu społecznym i sposobie postrzegania rzeczywistości niemieckiej w okresie politycznego przełomu lat osiemdziesiątych i dziewięćdziesiątych XX wieku, jego prozie i współczesnej górnołużyckiej powieści wprowadza do dotychczasowych badań nowe akcenty. W polu zainteresowań polskich badaczy, slawistów, kulturoznawców i germanistów znalazła się także twórczość literacka przedstawicieli dwóch różnych generacji pisarzy serbołużyckich, przyjaciół Polski i Polaków, Antona Nawki i Bendikta Dyrlicha oraz recepcja literatury i kultury łużyckiej w śląskiej prasie.

Leszek Małczak: Od ideološkoga do subverzivnoga prijevoda: hrvatsko-poljske kulturne veze od 1944. do 1989. Zagreb, Alfa, 2019, ss. 399.

Tematem współfinansowanej przez Ministerstwo Nauki i Edukacji Republiki Chorwacji monografii pt. Od przekładu ideologicznego do przekładu subwersywnego. Chorwacko-polskie związki kulturalne w latach 1944–1989 jest jeden z okresów w dziejach polskiej recepcji literatury i kultury chorwackiej, który obejmuje lata PRL i drugiej Jugosławii. W centrum uwagi znalazły się związki literackie, ukazywane na szerokim tle społeczno-politycznym oraz w kontekście kontaktów kulturalnych w innych dziedzinach: filmie, muzyce, sztukach pięknych oraz teatrze. Cały okres składa się pięciu faz, opisywanych w poszczególnych rozdziałach. Dodatkowo w każdym rozdziale znalazła się analiza przekładu jednego utworu, najbardziej dla niej reprezentatywnego. Monografia wpisuje się w najnowsze trendy w humanistyce i literaturoznawstwie związane z tzw. zwrotem translacyjnym i zwrotem ku materialności (material turn). W badaniach połączono analizę tekstową z analizą kontekstową. Wykorzystano liczne materiały archiwalne, pozwalające nie tylko zrekonstruować mechanizmy współpracy kulturalnej w okresie, w którym wszystko było naznaczone polityką, lecz również odkrywać przyczyny wyboru tłumaczonych autorów i dzieł oraz stosowane przez tłumaczy techniki przekładowe. Książka w 2020 roku otrzymała nagrodę Davidias za najlepsze studium zagranicznego kroatysty, przyznawaną przez Zarząd Stowarzyszenia Pisarzy Chorwackich.

Monograficzny tom poświęcony jest komentarzom, jakimi niegdyś opatrywano dzieła, a w przeważającej części wykształconym z nich przypisom do utworów literackich i prac naukowych, a zatem elementom, które do dziś w zbliżonej postaci stosowane są w pierwszym przypadku w edycjach tekstów, a w drugim – stanowią nieodłączny element książek o różnym charakterze. Publikacja daje możliwość bliższego zaznajomienia się z dziejami i różnicowaniem się odmian naukowego komentarza do dzieł literackich, a także z typologicznym i funkcjonalnym ujęciem objaśnień do konkretnych edycji tekstów – od schyłku XVI do początków XIX wieku. W dużo szerszym zakresie w tomie przybliżone zostały natomiast rozliczne aspekty przypisów do oryginalnych i tłumaczonych dzieł, które wyszły spod pióra twórców oświeceniowych (przekładów poezji i prozy, politycznych wierszy okolicznościowych, autorskich tomików poetyckich, poematów heroikomicznych oraz kazań politycznych) i pisarzy romantycznych (powieści poetyckiej Adama Mickiewicza, prozy wspomnieniowej Antoniego Edwarda Odyńca i liryki Cypriana Norwida). Autorzy prac skupili uwagę na zróżnicowanym zakresie tematycznym, treściowym tego typu adnotacji, a także na ich specyfice i rozlicznych funkcjach, zorientowanych między innymi na pomocne w procesie lektury konkretyzacje realiów przywołanych w dziełach i konkretnych rozwiązań warsztatowych, a także na poetykę utworów, którym towarzyszą, i osoby samych autorów – ich warsztat pisarski, inspiracje twórcze, interpersonalne relacje oraz inne powiązania z rzeczywistością pozaliteracką. W przypadku wieku XVIII typologicznie sklasyfikowane zostały również i scharakteryzowane na wybranych przykładach analogiczne elementy wydawniczego wyposażenia w polskich czasopismach. W tomie znaczący wydźwięk mają także współczesne edycje rozpatrywanych utworów, przywoływane i wykorzystywane jako podstawa cytowania oraz cenne źródło wiedzy zawartej w komentarzach wydawców. Swoistym pomostem pomiędzy przypisami w książce dawnej i najnowszej są w tej publikacji rozważania zarówno w części teoretycznej, jaki analitycznej podjęte z perspektywy edytora i literaturoznawcy w jednej osobie. Efektem dociekań podjętych nad zróżnicowanym formalnie i funkcjonalnie materiałem źródłowym są interesujące propozycje typologii tego rodzaju adnotacji, a także przybliżenie na ich przykładzie powiązanych z kulturą literacką danego czasu praktyk pisarskich oraz specyfiki czytelniczego obiegu oraz recepcji dzieł, zwłaszcza zanurzonych w konkretnym momencie dziejów.

Rozprawy zgromadzone w tomie poświęcone są odręcznym zapiskom (między innymi o charakterze rzeczowym, dokumentacyjnym, porządkowym, nawigacyjnym, ale też emocjonalnym i rozrywkowym) w manuskryptach o charakterze literackim bądź użytkowymi i w dziełach opublikowanych, a także adnotacjom drukowanym. Autorzy dokonują typologii i charakteryzują marginalia różnie usytuowane w książkach: na marginesach poszczególnych kart, równolegle do tekstu głównego, a także w innych miejscach wewnętrznej struktury książki, stanowiących w szerokim znaczeniu przestrzeń zewnętrzną wobec zapisu tekstu głównego – a zatem jego „margines”. Zróżnicowanie formalne, charakter oraz rozliczne funkcje takich właśnie dodatkowych not utrwalonych w rękopisach i drukach – od XV do XIX wieku, a w przypadku niektórych edycji wznowionych w stuleciach XX–XXI – prezentowane są w tomie w porządku chronologicznym. Są wśród nich na trwale związane z wszystkimi egzemplarzami wydanych utworów esencjonalne rekapitulacje ważniejszych treści, pod względem funkcji zbliżone do żywej paginy, czyli adnotacje ułatwiające czytelnikowi zapamiętywanie konkretnych partii tekstu i nawigację po książce po ponownym lub kolejnym sięgnięciu do niej, a także marginalia, w których autorzy sygnalizowali przyszłym odbiorcom nawiązania do określonych, niekiedy ściśle zlokalizowanych, miejsc w konkretnych dziełach lub zamieszczali w nich komentarze do tekstu głównego, wyrażające stosunek do problematyki, która wprawdzie nie została tam podjęta, ale wiąże się z nią w sposób bezpośredni lub pośredni. Z oczywistych względów z dużo większą różnorodnością mamy do czynienia w przypadku charakteryzowanych w tomie dodatkowych odręcznych zapisków poczynionych w manuskryptach i drukach. Tego typu marginalia, niezależnie od tego, czy wyszły spod pióra konkretnych, imiennie określonych czytelników, czy też zostały utrwalone przez nieznanych odbiorców, a w przypadku rękopisów także przez kopistów, są szczególnie cennym trwałym śladem indywidualnego kontaktu z książką – refleksji na bieżąco powstających w trakcie lektury dzieł lub nasuwających się po jej zakończeniu, a także towarzyszących spisywaniu ksiąg. Adnotacje te niejako zatrzymały w czasie jednostkowe okoliczności oraz myśli i odczucia konkretnych i nieznanych osób, które miały do czynienia z tekstami, a równocześnie znamienne dla kultury danego okresu sposoby obcowania z tekstem, spontaniczny lub ukierunkowany przebieg procesu lektury oraz związane z tym indywidualne i zbiorowe nawyki, jednym słowem – historię czytania i spisywania ksiąg.

Punktem wyjścia do szczegółowych rozważań Autora o treściach komparatystycznych, dotyczących wzajemnych wpływów europejskiej dawnej i najnowszej kultury literackiej, jest przekonanie, że w znakomitej większości arcydzieł polskich i światowych rozmaite wątki dają się identyfikować – mniej lub bardziej precyzyjnie – z tradycją rzymską jako jej kolebką. Autora zachwyca nieprzemijający urok pierwszych zdań arcydzieł (choć nie zawsze to, co utrwaliło się w pamięci pokoleń w istocie jest pierwszym zdaniem dzieła), niepokoi tendencja do okrawania rozległych wcześniejszych myśli pisarzy do wyrwanych z kontekstu coraz krótszych kilkuwyrazowych frazesów. W tonacji eseistyczne, zatem przystępnej dla Czytelnika, Autor pisze także o arcydziełach kultury polskiej i światowej, o Rękopisie znalezionym w Saragossie Jana Potockiego i Dżumie Alberta Camusa, o inwokacji Pana Tadeusza Adama Mickiewicza i Zemście Fredry, o Mistrzu i Małgorzacie Michaiła Bułhakowa i Wojnie żydowskiej Liona Feuchtwangera, o pewnym motywie wziętym z Homera w noweli filmowej, scenariuszu i filmie Góry o zmierzchu Krzysztofa Zanussiego oraz o zapomnianym Bogactwie Wandy Miłaszewskiej, o tęsknocie za trzynastozgłoskowcem Wisławy Szymborskiej i romantycznym źródle frazy tytułowej Kamień na kamieniu Wiesława Myśliwskiego, pisze z przekonanie, że  „Sonet nie umiera nigdy” i ukazuje na tle tradycji wśród współczesnych odnowicieli gatunku Stanisława Barańczaka i Tadeusza Kijonkę. Książka powinna zainteresować nie tylko studentów kierunków humanistycznych, ale wszystkich miłośników dobrej literatury, szukających w arcydziełach wiedzy o świecie i sobie, przeżyć innych niż te, których dostarczają Muzy nienastawione na pismo [op.wyd.]

Książka koncentruje się na utworach polskiego oświecenia, które nawiązują do konkretnych faktów i zjawisk ówczesnej rzeczywistości lub inspirowało je zaciekawienie przyszłym biegiem spraw. Autorkę interesują teksty literackie i użytkowe, które odpowiadały na potrzeby chwili, danego czasu, a zarazem służyły utrwalaniu pamięci o konkretnych ludzkich doświadczeniach i przemyśleniach w indywidualnej bądź zbiorowej świadomości. W pierwszej części rozważania dotyczą wierszy poświęconych niemowlętom i kilkuletnim oraz kilkunastoletnim solenizantom z okazji imienin i rocznicy urodzin, a także utworom dotyczącym postaci i wydarzeń ze sceny publicznej, politycznej. Natomiast druga część książki zasadniczo skupia się na prozie literackiej i użytkowej drugiej połowy XVIII i początku XIX wieku. Mowa tu o tekstach utrwalających sylwetę Stanisława Konarskiego, epistolarnej relacji podróżnej Walerii Tarnowskiej, listach Adama Jerzego Czartoryskiego do ojca, a także o kabałach wydanych w dobie stanisławowskiej – zabawowych drukach wróżebnych, które autorka książki wprowadza do  stanu badań nad  epoką.

Kolejny tom z serii przynosi zbiór tekstów funeralnych oratora uznanego przez współczesnych za klasyka, które zostały włączone do kanonu XVII-wiecznego wykształcenia retorycznego, zarówno jako wzory do naśladowania, jak i pomniki sarmackiej pamięci. Mimo upływu 400 lat ich lektura pozwala nawet odległemu w czasie Czytelnikowi niemal uczestniczyć w obrzędowym teatrze wymowy i powrócić do zapomnianej tradycji żywego słowa, stanowiącej dziedzictwo polskiej kultury. Ożywia portrety wielkich wodzów: Stanisława Żółkiewskiego, Jana Karola Chodkiewicza czy Stanisława Koniecpolskiego, i nieprzeciętnych kobiet, a wśród nich Reginy Żółkiewskiej czy Anny Ostrogskiej. Przywołuje dawne tryumfy i klęski. To pierwsza edycja oracji funeralnych wydobytych z powodzi XVII- i XVIII-wiecznych manuskryptów, których ostateczne brzmienie ustalono podczas złożonego i długotrwałego procesu krytyki, by przywrócić im postać najbliższą słowom Sobieskiego. To szansa, by znakomity orator zajął należne mu miejsce wśród prozaików szlacheckiej Rzeczypospolitej.

W książce zgromadzono szkice poświęcone twórczości prozatorskiej współczesnych polskich pisarek. Autor zasadniczo zajmuje się prozą powstałą w dekadzie 2008-2018, odnosi się do ok. 140 tomów prozy, głównie powieści, w których kobiety i ich sprawy znalazły się w centrum literackiego przedstawienia. Początkowe rozważania skupione zostały na problemach definicyjnych. Autor próbuje wyznaczyć pole znaczeniowe pojęcia „literatura kobieca”, ujawnia przeróżne konflikty i nieporozumienia, jakie powstały w tym obszarze. Odwołuje się zatem do sporów krytycznoliterackich, próbując zarysować własne stanowisko, którego istota sprowadza się do postulatu porzucenia podziału na wysokoartystyczną i popularną odmianę prozy kobiecej. Następnie przechodzi do analizy kilku powieści napisanych przez kobiety, w których głównym bohaterem, najczęściej także narratorem, jest mężczyzna. W kolejnych szkicach omówione zostały m.in. niektóre przeobrażenia, jakie zaszły w domenie prozy kobiecej, zwłaszcza w powieściach o charakterze romansowym, a także przedstawione zostały dominujące współcześnie odmiany wypowiedzi herstorycznej. Książkę zamykają rozważania o prozie żałobnej Ingi Iwasiów i Anny Augustyniak oraz analizy poświęcone trylogii powieściowej Małgorzaty Kalicińskiej.

Tematyka pracy jest związana z pytaniami konotowanymi przez szeroko rozumianą kategorię miejsca i sytuuje się w kręgu współczesnych badań przestrzennych (geopoetyki, nowego regionalizmu). Punktem wyjścia do analiz i interpretacji wybranych utworów literackich jest konkret geograficzny. Porównując różne antologie, dokonując geograficznie uporządkowanego przeglądu utworów prozatorskich opublikowanych po roku 1989 i zestawiając wypowiedzi eseistyczne, Autorka stawia pytania o Śląsk, a ściślej rzecz ujmując, o relacje pomiędzy tym miejscem a jego literackimi obrazami, o literaturę regionu i jej przemiany, doświadczenia topiczne i atopiczne. W kolejnych szkicach analizowane są nie tylko topografie literackie Śląska, ale również zapisy miejskie (głównie Katowic, ale także innych miejscowości: Pszowa, Dankowic). Perspektywa geograficzna proponowanej refleksji rozszerza się przez pogranicze Małopolski, Opole i zmitologizowane przestrzenie dawnych Kresów Wschodnich. Przedmiotem namysłu stają się kolejne aspekty związane z miejscem: poszukiwanie centrum, miejsca autobiograficzne, nie-miejsca. Ukierunkowane topograficznie analizy prowadzą do refleksji na temat historii miejsc, polityki, propagandy, ale i pytań o literackie świadectwa podmiotowych oraz zbiorowych doznań spacjalnych i kwestie związane z pamięcią i zapomnieniem. Interesujące okazuje się miejsce jako metafora egzystencjalna, znaczenia pozaprzestrzenne, których można doszukiwać się nie tylko w poezji, ale nawet w reportażach o architekturze. Szerokie są również ramy materiału literackiego. Analizie zostały poddane utwory reprezentujące różne rodzaje i gatunki, funkcjonujące w odmiennych obiegach, zarówno najnowsze, jak i nieco zapomniane. Zwrócono uwagę na powieści Szczepana Twardocha, Aleksandra Bumgardtena, Wilhelma Szewczyka, socrealistyczny reportaż Witolda Zalewskiego i architektoniczne reportaże Filipa Springera, eseje Mariusza Jochemczyka, wiersze Feliksa Netza, księdza Jerzego Szymika, a także na rozmowy-rzeki z księdzem Szymikiem i z Twardochem oraz sylwiczne utwory Wojciecha Nowickiego i Tomasza Różyckiego. Powracające w szkicach wątki (nakładania się różnych tradycji lokalnych, śląskich i kresowych akcentów w biografii i twórczości, krzyżowania dróg, nawarstwiania się znaczeń dosłownych i przenośnych, topografii historii i topografii emotywnych, doświadczeń mieszkańca i poczucia niezadomowienia) skłaniają w zakończeniu do postawienia pytań o jeszcze jedną kategorię związaną z miejscem – o jego palimpsestowość.     

Witold Wirpsza (1918-1985) znany jest czytelnikom głównie jako poeta, czołowy przedstawiciel nurtu lingwistycznego, zajmujący jeszcze w latach sześćdziesiątych „miejsce centralne” w ogólnym dorobku poetyckim, sytuowany w kręgu nazwisk reprezentatywnych swojego pokolenia. Autor zniknął właściwie z dnia na dzień z portretu zbiorowego literatury polskiej po publikacji za granicą tomu esejów Polaku, kim jesteś? (1971). Po medialnej rozprawie z tą publikacją, przygotowywaną zresztą z myślą o czytelniku zagranicznym, nazwisko poety, za sprawą cenzury, znika na długie lata z oficjalnych wydawnictw a sam autor pozostał na emigracji w Berlinie Zachodnim. Tam powstawały kolejne jego dzieła, z których wiele, za życia autora, nie trafiło do druku. W berlińskim Archiwum Akademii Sztuk Pięknych odnaleziony został przez autora niniejszego opracowania maszynopis dramatu pt. Umieralnia oraz fragmenty sztuki pt. Kuszenie Antoniego. W Umieralni podejmuje Wirpsza tematykę historiozoficzną, nawiązując przy tym zarówno do najważniejszych zjawisk w polskiej dramaturgii dwudziestowiecznej (zwłaszcza do dramatów Gombrowicza), jak i do bardzo istotnej dla polskich pisarzy emigracyjnych twórczości romantycznej. Na zainscenizowanej przez poetę scenie wyobraźni spotykają się pierwszoplanowi aktorzy dziejów Europy i świata (Juliusz Cezar, Ludwik XIV, Wilhelm Hohenzollern, caryca Katarzyna, Stalin) oraz Polski (jedną z ważniejszych postaci w dramacie jest Józef Piłsudski), którymi „dyryguje” jedyna w tym gronie postać ze świata literatury – William Szekspir. Tekst Wirpszy stanowi wnikliwy wgląd w ideę historii i rządzące nią prawa. Opracowanie tego tekstu wymagało  porównania zachowanych partii polskiego rękopisu z przygotowaną przez  Wirpszę do druku, w autorskim przekładzie, niemieckojęzyczną wersją dramatu pt. Die Sterbeanstadt, a następnie scalenia tekstu (fragmenty zachowane tylko w j. niemieckim przetłumaczyła na potrzeby tej edycji Sława Lisiecka).

Wirpsza eksperymentował z formą dramatyczną jeszcze w okresie krajowym. W specjalistycznym piśmie “Dialog” ogłosił w roku 1962 dwa dramaty Tantal i Kreator, które zostały także uwzględnione w wyborze Dariusza Pawelca. Archiwalne odkrycie stworzyło możliwość ujawnienia nieznanych dotąd dzieł Wirpszy, a zarazem dało asumpt do kompletnego przedstawienia jego prób dramaturgicznych i wypełnienia tym samym ważnej luki w obrazie polskiej literatury drugiej połowy XX wieku.

Na tom monograficzny, wydany w 130 rocznicę urodzin Zofii Kossak, składają się rozdziały poświęcone recepcji jej twórczości, dziejom twórczości i edytorstwu w zmieniających się okolicznościach historii i polityki, refleksji nad świętością, utworom dla dzieci i młodzieży widzianym w różnych perspektywach i bogatych kontekstach, a także innego rodzaju analizie tekstów znanych i mniej znanych pisarki, widzianych z perspektywy XXI wieku.

Monografia przybliża postać Gustawa Morcinka, posła na sejm PRL w latach 1952–1956 i jego zmaganie z rzeczywistością tamtego okresu przez pryzmat dotąd niepublikowanych dokumentów. Uwypuklono dramatyczny aspekt pełnienia przez Morcinka funkcji posła. Część zaprezentowanych w zbiorze listów stanowią pisma odmowne – odpowiedzi  na jakieś prośby, te zaś odpowiedzi niejednokrotnie dowodzą wręcz nieskuteczności interwencji poselskich Morcinka, co zaświadcza, jaka była rzeczywista pozycja posła na Sejm PRL. Listów z podziękowaniami kierowanymi bezpośrednio do niego znalazło się w badanym przez autorki korpusie tekstów niezbyt wiele, ale jest to fakt łatwo wytłumaczalny.

Postawienie pytania o „płeć awangardy” związane jest z próbą przemyślenia zjawisk awangardowych, rozumianych jako szerokie spektrum praktyk dyskursywnych (politycznych, społecznych, historycznych, językowych, performatywnych, erotycznych, artystycznych), za pośrednictwem których płciowość może być artykułowana. Jak pokazują doświadczenia kilku pokoleń filozofek i teoretyczek feministycznych, pytanie o płeć nie tylko znosi iluzję (płciowej) neutralności i wymusza konieczność myślenia przez pryzmat różnic, ale nade wszystko wyrasta z tzw. „polityki umiejscowienia” i dąży do praktykowania wiedzy usytuowanej, poszerzając ramy uznawalności o inne – dotychczas niedoreprezentowane – byty, podmioty, mniejszości.

Monografia wieloautorska jest pierwszym tomem serii „ars medica ac humanitas”, powstałej w efekcie współpracy humanistów z Uniwersytetu Śląskiego oraz pracowników Warszawskiego Uniwersytetu Medycznego. Autorzy zebranych tekstów prezentują wielokontekstowy namysł nad fenomenem choroby i przedstawiają ją w ujęciach literaturoznawczych, antropologicznych, kulturoznawczych czy filmoznawczych. Czytelnik znajdzie tu teksty zarówno o charakterze teoretycznym, definiujące „dyskurs maladyczny”, studia dotyczące poezji, prozy i filmu, jak i autorskie gatunki maladycznej narracji. Książka stanowi przegląd kulturowych strategii i języków chorowania, których interpretacje wpisują się w różnorodne kierunki współczesnych studiów nad doświadczeniem choroby

Autorka książki, korzystając z różnorodnych kontekstów badawczych, próbuje zrozumieć i opisać sens choroby i zdrowia nadawany przez autorów tekstów literackich pochodzących z XX i XXI wieku. Mapując sposoby badania dyskursu chorobowego, pyta o wspólne wyzwania, przed jakimi stają współczesne studia maladyczne, i włącza w ów namysł rozważania Emila Ciorana, Hansa-Georga Gadamera, Catherine Malabou i Julii Kristevej. Punktem wyjścia jest polemika ze słynnym esejem Susan Sontag Choroba jako metafora i poglądem amerykańskiej pisarki, że metafory choroby mają charakter upraszczający i redukujący chorobę jako taką. Autorka monografii korzysta twórczo z inspiracji wypływających z tekstów Sontag (m.in. we frazie tytułowej i kompozycji książki), przedstawiając współczesne reinterpretacje romantycznej figury gruźlika, autobiograficzne zapisy kobiecości w obliczu chorób nowotworowych i symboliczno-mechaniczne obrazowanie zawału. Książkę dopełniają interpretacje tekstów, których znaczenie sprowadza się nie tyle do opisu konkretnej jednostki nozologicznej, ile do nakreślenia swoistego napięcia między chorobą a zdrowiem, niemocą a potrzebą pisania.

„Splątane obiekty. Przechwycenia artystyczno-literackie” przynoszą omówienie rozmaitych przechwyceń realizujących się w trzech obszarach: filozofii i estetyki sztuki (szczególnie kategorii interpretacji), nierówności (szczególnie płciowej) oraz materialności (sztuki). W każdym z tych obszarów elementem przechwycenia jest coś innego: piśmienny znak, obraz, zjawisko kulturowe czy przyrodnicze. Przechwycenia doprowadzają jednak zawsze do powstania splątanych obiektów, które nie są po prostu połączniem wyjściowo rozdzielonych materii czy idei, ale zupełnie nową ich materializacją.

Prowadzone obserwacje w pierwszej części „Wykreślone znaczenia” dotyczą konsekwencji, jakie przynosi przechwycenie dla rozumienia interpretacji i wartościowania obiektów sztuki. Na przykładzie prac m.in. Jakuba Woynarowskiego, Valie Export, Witolda Wirpszy, Kiry Pietrek autorka książki pokazuje, jak przechwycenie zmienia sposób obchodzenia się z obiektami sztuki. W drugiej części „Walczące słowa i obrazy” przedmiotem uwagi są powtórzenia walczących słów i obrazów, ujęte jako szczególny sposób postępowania z krzywdzącymi komunikatami. Prace m.in. Zofii Kulik, Pipillotti Rist, Tracey Emin służą zakreśleniu możliwości skutecznej odpowiedzi na „walczące” języki. W trzeciej części „Przechwycenia form materialno-przyrodniczych” materiałem badawczym są przechwycenia pochodzące z porządków środowiskowych (m.in. prace Susan Schuppli, Jeffa Walla, Pinar Yoldas, Donalda Judda).

Arnold Zweig zum fünfzigsten Todestag. Hrsg. Krzysztof Kłosowicz. Peter Lang. Berlin 2019. ISBN 978-3-631-79890-4, ss. 208.

Monografia stanowi zbiór artykułów poświęconych życiu i twórczości związanego z Katowicami pisarza Arnolda Zweiga. Celem publikacji jest upamiętnienie autora w pięćdziesiątą rocznicę śmierci oraz ożywienie dyskusji naukowej skupionej wokół jego bogatego dorobku artystycznego, ze szczególnym uwzględnieniem aspektów literaturoznawczych, kulturoznawczych i komparatystycznych.

Monografia obejmuje zarówno podsumowanie aktualnego stanu badań, jak i nowe postulaty badawcze. Jest adresowana do międzynarodowego grona badaczy.

Tematyka zgromadzonych w tomie przyczynków obejmuje m.in. następujące obszary związane z twórczością pisarza:

– powieści, nowele, utwory dramatyczne,

– korespondencja i eseje,

– publikacje na temat judaizmu i syjonizmu,

– spuścizna i recepcja Arnolda Zweiga,

– związki autora ze Śląskiem.

Monografia zbiorowa Światy poetyckie Edwarda Zymana, opublikowana przez Wydawnictwo Naukowe „Śląsk” jako dziewiąty tom Światów poetyckich, to polifoniczna i wieloaspektowa opowieść o życiu i poezji jednego z najważniejszych twórców emigracji polskiej w Kanadzie w XX i XXI wieku. Książkę, zawierającą jedenaście artykułów, otwiera List zza Oceanu Edwarda Zymana oraz wywiad przeprowadzony z Nim przez Annę Lubicz-Łubę. Autorzy tekstów naukowych przyglądają się twórczości poetyckiej Edwarda Zymana pod różnym kątem. Piszą na przykład o działalności śląskiego dziennikarza i poety w Solidarności, o uwięzieniu go w czasie stanu wojennego, o emigracji, o zmaganiach z rzeczywistością kanadyjską i tak zwaną „polonijną” (Marek Kusiba), o jego poglądach metapoetyckich (Jan Wolski i Kamila Czaja), o dostrzeganej w jego poezji korelacji bólu i prawdy (Ewelina Suszek), o stanie zagrożenia (Jan Kryszak), o poetyckich apostrofach do ojczyzny, polityki i śmierci (Katarzyna Niesporek), wyobcowaniu (Ewa Bartos), pamięci, współczesności, przemijaniu i refleksji metafizycznej (Janusz Pasterski), o motywie snu, ojczyzny i nostalgii (Justyna Budzik), o poetyckiej kreacji Boga (Magdalena Piotrowska-Grot) czy o autoironicznej samoobronie poetyckiej (Piotr Zaczkowski). Tom dopełnia zestawienie bibliograficzne prac Edwarda Zymana i poświęconych jego twórczości (Paweł Majerski). 

Zebrane w monografii interdyscyplinarne teksty polskich i zagranicznych badaczy prezentują różnorodnie ugruntowane kulturowo i filozoficznie idee wolności, do których odwołują się dramaturdzy i ludzie teatru XX i XXI wieku, poruszając ten problem i budując literackie oraz teatralne obrazy wolności, a także nierzadko manifestując własne, artystyczne działania wolnościowe tworzonymi tekstami i spektaklami. Pomieszczone w tomie prace poświęcono w szczególności rosyjskiemu, polskiemu, białoruskiemu, angielskiemu, kanadyjskiemu oraz szwajcarskiemu dramatowi i teatrowi. Autorzy szkiców przybliżają problematykę wolnościową zarówno w ujęciu filozoficznym, jak i metaartystycznym oraz lingwostylistycznym.

Praca jest drugim tomem serii Translation in Culture i podejmuje zagadnienie (nie)wierności w przekładzie. Szereg autorów i autorek (K. Stadnik, A. Szczepan-Wojnarska, A. Mikołajko, Ł. Barciński, M. Jurkowicz, J. Skwarzyński, J. Wieczorek, E. Wylężek)) analizuje utwory sakralne, dzieła literackie i komiksy porównując ich tłumaczenia lub serie tłumaczeń w kontekście kultury anglojęzycznej jak i polskiej. Badacze analizują bariery kulturowe w przekładzie artystycznym, wskazując na odmienne funkcjonowanie tłumaczeń w różnych kulturach, historię recepcji przekładów oraz ich wpływ na kulturę przyjmującą. Publikacja adresowana jest do studentów filologii zainteresowanych przekładem artystycznym, badaczy literatury i kultury anglojęzycznej i polskiej oraz do wszystkich zainteresowanych pogłębieniem wiedzy na temat koncepcji „wiernego” przekładu oraz znaczenia tekstów tłumaczonych w systemie literatury docelowej.

Krytyczne wydanie jednej z najbardziej cenionych i omawianych powieści maurytyjskiej pisarki, Anandy Devi, w której autorka, kierując się zasadą detropikalizacji, ukazuje, jak sama mówi, „drugą stronę kartki pocztowej” swojego kraju, Mauritiusa, w którym problem gettoizacji biedy, endemicznej prostytucji i bezrobocia stanowią jedną z bolączek wykluczających z udziału w umiarkowanym sukcesie ekonomicznym żyjącej z turystyki wyspy najuboższą część ludności zamieszkującą blokowisko na peryferiach stolicy. Niniejsze wydanie inauguruje serię wydawniczą „Frankofonia literaria” zainicjowaną i prowadzoną przez Krzysztofa Jarosza. Seria jest współwydawana przez gdańskie Wydawnictwo w Podwó®ku i Wydawnictwo Uniwersytetu Śląskiego i ma na celu upowszechnianie wybitnych dzieł francuskojęzycznej literatury współczesnej tworzonej przez pisarzy spoza Francji.

Czytajmy klasyków, by poznać przyszłość – nawołuje Ryszard Koziołek, pokazując, jak ważna dla przetrwania naszego gatunku jest zdolność rozumienia i komentowania literatury. Bo to właśnie literatura dostarcza nam narzędzi do wyobrażania sobie przyszłości, to ona pomaga nam odróżnić kłamstwo fikcji od kłamstwa, które podaje się za prawdę. Skomplikowane? Nie mniej niż fake newsy, medialne manipulacje i gąszcz wiadomości udostępnianych w internecie. Literatura w interpretacji Koziołka to nie martwy zapis, oceniany przez krytyków, opisywany przez literaturoznawców i przeznaczony do tego, by dręczyć młodzież szkloną. To spoglądanie w lustro kultury, specjalna odmiana edukacji obywatelskiej, której celem jest nie tylko rozumienie świata, ale też wytworzenie w sobie zdolności do wyrażania niezgody na to, co już jest i co może być.

Zbiór esejów o literaturze, kulturze, historii i sztuce to erudycyjna wyprawa szlakiem wielkich dzieł, bohaterów i kulturowych kontekstów. Jest tu Szekspirowski sonet jako sposób na bezradność, jest wywrócona do góry nogami Lalka, śmiejący się Camus i pytania o to, czego o Jezusie nie powiedzieli nam ewangeliści. Koziołek używa tekstów starożytnych do wyjaśniania zdarzeń jak najbardziej współczesnych, dlatego niech nie zdziwi czytelnika spotkanie w jednym zdaniu Harveya Weinsteina ze świętym Augustynem.

Publikacja współfinansowana przez Uniwersytet Śląski w Katowicach.

Monografia zbiorowa Literatura popularna T.3: Kryminał jest trzecim tomem z serii zapoczątkowanej przez publikację książki Literatura popularna T.1: Dyskursy wielorakie. Nie zapominając o ważnych pracach na temat kryminału Stanisława Barańczaka, Jerzego Siewierskiego, Bernadetty Darskiej, Mariusza Kraski, Mariusza Czubaja, Tadeusza Cegielskiego, Rogera Cailloisa, Stanko Lesica, a także o – w całości poświęconych kryminałowi – „Tekstach” z 1973 roku czy „Czasie Kultury” z 2010, trzeci tom badań nad literaturą popularną chcemy poświęcić właśnie temu gatunkowi. Kryminał stanowił i stanowi intelektualną zagadkę dla czytelnika oraz stawia wyzwania jego badaczom. Mimo niesłabnącej jego popularności i zwiększonego zainteresowania nim krytyków, wciąż sytuuje się na peryferiach współczesnego literaturoznawstwa. Artykuły umieszczone w tej książce są próbą refleksji nad tym zjawiskiem kultury [op. wyd.].

Piętnaście lat po przyłączeniu Górnego Śląska do Polski redaktorzy „Wiadomości Literackich” postanowili poświęcić mu całe pismo. W czterdziestym ósmym numerze z 1936 roku swoje wyobrażenie na temat tej ziemi zaprezentowali czytelnikom m.in. Ksawery Pruszyński, Stanisław Przybyszewski, Maria Dąbrowska, Pola Gojawiczyńska. Wśród wybitnych przedstawicieli dwudziestolecia międzywojennego zaproszonych do wygłoszenia swojej opinii była także Wanda Melcer, która stwierdziła, że: Ta cała piękna i bogata kraina, razem ze swoimi przedziwnymi ludźmi, razem ze swoją strukturą społeczną, razem z konwencją genewską, z kilometrami swoich skomplikowanych granic, ze swoimi okresowymi obywatelami, ze swoimi sekciarzami, kwiatami, zwierzętami i węglem, to kraina wielkiej przygody.

Śląsk to miejsce „bogate”, „dziwne”, „skomplikowane”. Niezwykłość jest jedną z jego największych zalet, sprawia, że to „kraina wielkiej przygody”. Silesia Superior porusza wyobraźnię. Emil Zegadłowicz pisał o jej „dwóch odrębnych obliczach: jednym istotnie zielonym, drugim istotnie czarnym”. Ferdynand Goetel kopalnię w Mysłowicach przedstawiał jako „monumentalną budowlę”, która „przypomina jak gdyby wielki statek oceaniczny o licznych pokładach”. Co sprawiało, że w wyobraźni pisarza skojarzenia arktyczne przylegały do industrialnej przestrzeni? Z jakiej przyczyny Jarosław Iwaszkiewicz, tworząc fotograficzne impresje ze Śląska, przyrównywał hutę do „siedmiostrunnej, pomylonej, jakiejś harfy pod niskim jesiennym niebem”? Dwie osobowości twórcze zastosowały odmienną metaforykę do opisu tej samej przestrzeni. Autor Sławy i chwały notował: „Gdy stoję tak i patrzę, biorę ten pejzaż w siebie […]”. Uwaga ta pozwala przesunąć akcent z miejsca na podmiot to miejsce obserwujący. To on, wraz ze swoim bagażem doświadczeń, wpływa na sposób przedstawienia przestrzeni [ze wstępu].

Już pierwszy kontakt z zawartością tomu pozwala zauważyć przemyślany dobór autorów: obok uznanych sław z różnych uczelni obecni są także pracownicy młodsi, wśród nich uczniowie Profesora Mariana Kisiela, którym jest dane być żywym świadectwem kształtowania się jego szkoły naukowej. Urzeka założenie, że tym razem pisać się będzie i dyskutować nie o Profesorze, lecz o Poecie. […] Zawartość tomu jest wyjątkowo skondensowana, skupiona wokół sensu i celu jednostkowego życia i egzystencji oraz pytań, czy mamy szanse w nią, tajemniczą i zakrytą, ingerować, wpływać na jej przebieg. Pytania formułuje Poeta, lecz refleksje dopowiadane przez kolegów i przyjaciół mnożą myśli i sygnały niepewności. […] Problematyka rozpraw skupia się głównie wokół tego, co zawsze jest w wierszach Kisiela najważniejsze, czyli refleksji na temat wyobraźni, jej kreacyjnej roli w odmienianiu egzystencji. Konfrontacja Poety ze śmiercią, próby przezwyciężenia jej władzy absolutnej, przeniknięcia poza jej granice, na drugą stronę żywota, jest miejscami tak przemożna, że wydaje się czasem niemal przekraczać granicę niestosownej ciekawości, ulegać pokusie rujnowania cmentarnej powagi, zahaczania wizji o pogranicze obscenów, zbliżeń do groteski. […] Autorzy tomu podejmują tematy wyobraźni i śmierci, piszą o uwięzionym w tych przestrzeniach Marianie Kisielu, o otaczającej aurze nocy, czasie dla Poety najbardziej „własnym” [z recenzji prof. dr hab. Aliny Kowalczykowej].

Twórczość Andrzeja Buszy należy z pewnością do najbardziej zadziwiających zjawisk we współczesnej literaturze polskiej. Wynika to przede wszystkim z oryginalności i odrębności jego uniwersalnej wizji świata, rozpoznawalnej dykcji poetyckiej czy charakterystycznego układu problemów i zagadnień, ale również ze szczególnego statusu tego twórcy, który jest pisarzem dwujęzycznym i literacko usytuowanym pomiędzy co najmniej dwoma tradycjami kulturowymi (dobrze to ilustruje pojęcie „inbetweenness”), a także z jego złożonej biografii, rozpisanej na wiele etapów wychodźczej, a później emigracyjnej drogi życia. Poeta, prozaik, tłumacz, krytyk, historyk literatury angielskiej, conradysta – pozostaje jednym z ostatnich a zarazem najciekawszych twórców powrześniowej emigracji niepodległościowej. Urodzony w Krakowie w 1938 roku, opuścił z rodzicami Polskę 17 września następnego roku, czas wojny spędził na Bliskim Wschodzie, a w latach 1947–1965 przebywał w Anglii, gdzie ukończył filologię angielską (University College w Londynie). W roku 1965 osiedlił się w Kanadzie i został wykładowcą, a później profesorem literatury angielskiej w University of British Columbia w Vancouver. W latach 1958–1962 był członkiem zespołu redakcyjnego londyńskich pism literackich: „Merkuriusz Polski – Życie Akademickie”, „Kontynenty – Nowy Merkuriusz” i „Kontynenty”, oraz grupy poetyckiej skupionej wokół tego środowiska. Jest laureatem Nagrody Fundacji im. Kościelskich (1962), Fundacji im. Władysława i Nelli Turzańskich (2005) oraz Stowarzyszenia Pisarzy Polskich za Granicą (2013). Opublikował między innymi osiem tomów poetyckich, kilkanaście opowiadań, wiele przekładów poezji polskiej na język angielski (we współpracy z Bogdanem Czaykowskim – w tym utwory Białoszewskiego, Iwaszkiewicza, Jastruna, Miłosza, Wierzyńskiego), monografię o tak zwanym polskim zapleczu Josepha Conrada i wpływie literatury polskiej na jego pisarstwo oraz sporo artykułów poświęconych twórczości autora Jądra ciemności. (…) [op. wyd.].

Artur Daniel Liskowacki napisał, że wiersze Jerzego Lucjana Woźniaka wpisują się w dwa porządki: wewnętrzny (liryka „opowiadająca o życiu i śmierci oraz spajającej je miłości”) i przestrzenny („wędrówka w pejzażu realnym, lecz i metafizycznym”). Rzeczywiście: twórczość Woźniaka wyraźnie pokazuje, jak ważne są dla niego dwa wielkie tematy: natury i egzystencji. Określają one charakter tej poezji jako rodzącej się na styku sił odwiecznych, odkrywających wzajemne podległości i dominacje. W świecie natury – żywioł gór ujawnia swoją kosmiczną niepojętość, a jednocześnie, budząc respekt i podziw, skłania do poznawania siebie wciąż od nowa. W świecie egzystencji – to, co intymne, zarazem nadaje pewność istnieniu, odkrywając także wszelkie ułomności ciała [od redaktorów].

Książka „Nie tylko dialogi. Recepcja twórczości Lukiana w Bizancjum” przynosi pierwsze polskie (i drugie po włoskim) komentowane tłumaczenie dwunastowiecznych bizantyńskich utworów wzorowanych na Lukianie autorstwa Teodora Prodromosa, a także unowocześniony przekład dwóch anonimowych dialogów: „Charidemos” i „Filopatris”. Bizantyńscy autorzy dokonali twórczego recyklingu motywów zaczerpniętych z twórczości Lukiana, opisując spotkanie z krwawym dentystą, aukcję, na której można kupić żywot Homera i Arystofanesa (Teodor Prodromos), czy relacjonując rozmowę świeżo nawróconego chrześcijanina z jego pogańskim przyjacielem (anonimowy „Filopatris”). Tłumaczeniom towarzyszy obszerny komentarz i wstęp [op. wyd.].

Publikacja Nawareckiego i Kotlińskiego jest po prostu świetną książką o Słowackim; interpretacyjnym majstersztykiem wolnym od wszelkich a priori i metodologicznych ciężarów; nie otrzymujemy tu „nowego Słowackiego”, spod znaku modnych szkół interpretacji, lecz „Słowackiego głębokiego”, do którego podchodzi się z taktem, wyczuciem i którego czyta się bardzo dokładnie, z rozmysłem, zawierzając jego słowu, a nie przedustawnym założeniom.

Dialogiczność tej formy realizuje się na dwa sposoby. Po pierwsze przez spotkanie tekstów obu autorów wokół jednego wiodącego tematu; tematów takich jest siedem i każdy wywołuje dwa odrębne głosy. Po drugie pojawia się na końcu książki dialog sensu stricto: rozmowa obu autorów, stanowiąca rodzaj podsumowania czy zakończenia, skupiona wokół motywu ornitologicznego, lecz obejmująca w istocie całe dzieło Słowackiego i sama w sobie stanowiąca jeden z najbardziej fascynujących fragmentów. Ujawniając osobiste namiętności, to sprzeczając, to godząc się, autorzy w rozmowie tej wypowiadają niby ludycznie, jakby mimochodem, a przecież jakże dobitnie i jakże fundamentalnie swoje widzenie twórczości Słowackiego [z recenzji Marka Bieńczyka].

Książka nie jest sproblematyzowaną rozprawą, lecz zbiorem szkiców i interpretacji. W centrum widzenia autorki znalazły się wiersze, w których obraz hałdy jako najbardziej charakterystycznej ikony czarnego Śląska został potraktowany symbolicznie. Hałda stanowi w nich nie tylko i nie wyłącznie nieusuwalny element krajobrazu, lecz także niesie z sobą o wiele ważniejsze znaki – egzystencjalne oraz etyczne.

Hałda jako symbol pejzażu pojawia się w twórczości wielu poetów śląskich. Tutaj przywołano tych najbardziej charakterystycznych i być może dla swojego czasu, a nawet dla literatury na Górnym Śląsku – najważniejszych. Ryzyko hierarchii nie jest moim zamiarem, ponieważ nie o porządek historycznoliteracki chodzi, ale o próbę stematyzowania tego, co do tej pory umykało spojrzeniu krytycznemu. Zobaczyć Śląsk i człowieka zamkniętego w przemysłowym krajobrazie właśnie przez pryzmat jego najoczywistszej ikony – to zderzyć się z niezwykle ważnymi pytaniami o istnienie i jego wartość.

Hałdę przywołują w swoich wierszach poeci wybitni i minorum gentium, klasycy dwudziestowiecznej liryki i amatorzy. Nie sposób ich tu wszystkich przywołać, dlatego prowadzone rozważania zostały ograniczone do pierwszego i do drugiego pokolenia autorów literatury polskiej na Górnym Śląsku po roku 1922 – Emila Zegadłowicza (ur. 1888), Włodzimierza Żelechowskiego (ur. 1893) , Wilhelma Szewczyka (ur. 1913), Bolesława Lubosza (ur. 1928), Tadeusza Kijonki (ur. 1936) i Stanisława Krawczyka (ur. 1938).

Z ich wierszy (z wyjątkiem utworów autora Ballad, który pozbawił Śląsk zwałów) można wyodrębnić podobne obrazy hałd, mimo że są one opisywane na różnych etapach czasu społecznego. Wśród nich znajdują się między innymi przedstawienia usypisk jako gór życia, które zaskakują rozwijającą się na nich przyrodą; jako miejsc pełniących rolę schronów, bunkrów, składowania amunicji podczas wojennej zawieruchy czy powstań śląskich; jako ustronnych przestrzeni spotkań, bliskości kochanków; jako miejsc biedy, ale także pracy i ocalenia człowieka; jako śmietniki, przestrzenie gromadzenia pokopalnianych odpadów, rzeczy niepotrzebnych i wyrzuconych; jako wzniesienia zanieczyszczające otoczenie i trujące środowisko.

Zaprezentowane w książce szkice o śląskich poetach koncentrują się na interpretacji obrazu. Każde jego widzenie kształtuje się natomiast indywidualnie, „ukazuje to, co widzialne, w inny, i od tej pory nieznany sposób”. Interpretacja każdorazowo stanowi najważniejsze narzędzie, poprzez które można dotrzeć do wyobraźni twórców. Przywoływany w pracy kontekst historyczno-literacki pojawia się – by tak rzec – przy okazji, jest wzmocnieniem interpretacyjnych tez [op. wyd.].

Die gegenwärtigen digitalen Formen des Kommunizierens geben zweifelsohne Anlass zu Reflexionen über die Geschichte der Gattung Brief, über Brieftheorien und Briefautor_innen. Diese Voraussetzungen ließen internationale Briefforscher_innen vom 3. bis 5. März 2017 im Gebäude der Jagiellonen-Bibliothek in Kraków zu einer Tagung zusammenkommen und über die Briefentwicklung seit dem 18. Jahrhundert bis zur Gegenwart nachdenken. Diese vertieften Reflexionen finden in den beiden vorliegenden Bänden ihren Niederschlag. Die Aufsätze verbindet das Bestreben, die Ästhetik des weiblichen Briefes aus drei Jahrhunderten einer kulturhistorischen Bilanz zu unterziehen, den Einfluss von gesellschaftlichen und kulturellen Faktoren auf die Entfaltung der weiblichen Briefkultur zu untersuchen sowie die Aufgaben der heutigen Briefedition und den Umgang mit Nachlässen zu erwägen [desc. of the publ].

«…nur Frauen können Briefe schreiben»Facetten weiblicher Briefkultur nach 1750. Band 2. Ed. by Renata Dampc-Jarosz, Paweł Zarychta. Peter Lang 2019. ISBN: 9783631792278, ss. 310.

Die gegenwärtigen digitalen Formen des Kommunizierens geben zweifelsohne Anlass zu Reflexionen über die Geschichte der Gattung Brief, über Brieftheorien und Briefautor_innen. Diese Voraussetzungen ließen internationale Briefforscher_innen vom 3. bis 5. März 2017 im Gebäude der Jagiellonen-Bibliothek in Kraków zu einer Tagung zusammenkommen und über die Briefentwicklung seit dem 18. Jahrhundert bis zur Gegenwart nachdenken. Diese vertieften Reflexionen finden in den beiden vorliegenden Bänden ihren Niederschlag. Die Aufsätze verbindet das Bestreben, die Ästhetik des weiblichen Briefes aus drei Jahrhunderten einer kulturhistorischen Bilanz zu unterziehen, den Einfluss von gesellschaftlichen und kulturellen Faktoren auf die Entfaltung der weiblichen Briefkultur zu untersuchen sowie die Aufgaben der heutigen Briefedition und den Umgang mit Nachlässen zu erwägen [desc. by the publ.].

Miniatury, zróżnicowane pod względem formalno-gatunkowym, mogą być czytane także w oderwaniu od lokalności, która je wytworzyła – jako baśnie, podania, urywki z „bajecznych dziejów” lub zagubionych kronik. Czas przydał im literackiej patyny, a na ich miejscowych sensach, być może w pełni zrozumiałych już tylko dla minionych społeczności, nadbudowały się znaczenia nowe, które mogą być atrakcyjne tak dla odbiorcy z obszaru Środkowej i Dolnej Odry, jak również dla miłośnika literatury ludowej czy też takiej, która eksponuje silną wieź z określonym terytorium [z rec. prof. dr. hab. Zbigniewa Chojnowskiego].

Trudno wyobrazić sobie, jak innym krajem byłaby RFN bez Heinricha Bölla. Klasyk literatury niemieckiej, wśród dzisiejszej publiczności bardziej znany niż czytany jak wielu innych pisarzy XX wieku, przywoływany jest jako sprawdzony literacki kronikarz bońskiej Republiki Federalnej, człowiek wielkiej uczciwości, zaangażowany towarzysz czasów kształtowania się nowoczesnego społeczeństwa niemieckiego. Po jego śmierci w 1985 roku nie ma już w Niemczech autorytetu o takim autentyzmie, charyzmie i międzynarodowym wpływie [op. wyd.].