Uniwersytet Śląski w Katowicach

AUTOR TEKSTU:  PROFESOR TADEUSZ DŁOTKO

Instytut Matematyki Uniwersytetu Śląskiego w Katowicach powstał z połączenia Sekcji Matematyki byłej Wyższej Szkoły Pedagogicznej w Katowicach i Sekcji Matematyki Uniwersytetu Jagiellońskiego, byłej Filii UJ w Katowicach. WSP w Katowicach istniała od 1950 roku i od tego czasu kształciła matematyków – od 1956 magistrów matematyki, od 1963 roku doktorów nauk matematycznych. Katowicki Oddział Sekcji Matematyki UJ powstał w 1963 roku, a po utworzeniu Filii UJ w Katowicach w roku 1966 wszedł w jej skład.

Na przełomie lat 1968/1969 zostałem kierownikiem Sekcji, a od następnego roku zastępcą dyrektora Instytutu Matematyki nowo powstałego Uniwersytetu Śląskiego. Ówczesnym dyrektorem Instytutu Matematyki UŚ był prof. Marek Kuczma, wcześniejszy organizator i kierownik Sekcji Matematyki Filii UJ w Katowicach.

Od 1945 roku działała w Gliwicach Politechnika Śląska. Nauczanie matematyki wchodziło do podstaw kształcenia inżynierów zasilających polską gospodarkę. Pomiędzy Politechniką Śląską a Wyższą Szkołą Pedagogiczną w Katowicach istniała ścisła współpraca kadrowa (Antoni Wakulicz, Czesław Kluczny, Stefan Sedlak i inni).

Z chwilą powstania Uniwersytetu Śląskiego (1968) Instytut Matematyki UŚ rozpoczął usilne zabiegi o wzmocnienie kadrowe liczącej się już własnej kadry naukowej. Ich efektem było zatrudnienie w Uniwersytecie Śląskim wyróżniających się matematyków z kilku polskich ośrodków matematycznych: z Wrocławia prof. Jerzego Mioduszewskiego i prof. Witolda A. Pogorzelskiego, z Krakowa prof. Jerzego Górskiego, prof. Mieczysława Kucharzewskiego, dr. Edwarda Siwka i nieco później prof. Andrzeja Lasoty, z Torunia prof. Lecha Dubikajtisa, z Gliwic prof. Bogdana Skalmierskiego.

Należy także wspomnieć o ścisłej współpracy Instytutu Matematyki UŚ z wieloma wybitnymi matematykami polskimi (prof. Adamem Bieleckim z UMCS w Lublinie, prof. Janem Mikusińskim z IM PAN, prof. Czesławem Olechem z IM PAN i wielu innymi). Współpraca ta ułatwiła rozwój własnej kadry doktorów i doktorów habilitowanych.

W Instytucie Matematyki UŚ zatrudniono liczną grupę doktorów matematyki z innych uczelni polskich, którzy w przyszłości stali się samodzielnymi pracownikami naukowymi. Muszę w tym miejscu podkreślić, że ówczesne władze Uniwersytetu Śląskiego przy ich zatrudnianiu nie brały pod uwagę ich jawnego braku konformizmu politycznego z istniejącym systemem. Ludzie ci znaleźli na uczelni nie tylko zatrudnienie, ale częstokroć i dach nad głową. Zasada ta obowiązywała przy zatrudnienie nie tylko w Instytucie Matematyki UŚ, ale w całym Wydziale Matematyki, Fizyki i Chemii. Wystarczy tutaj wymienić nazwiska profesorów: Augusta Chełkowskiego, Andrzeja Pawlikowskiego, Ludomira Tokarzewskiego i wielu innych. Wydział MFCh nie był tutaj wyjątkiem. Nasuwają się tu na przykład nazwiska innych wybitnych uczonych – prof. Ireny Bajerowej czy prof. Ireneusza Opackiego.

Przytoczone powyżej przykłady nie wykluczają jednak występowania sytuacji przeciwnych. Niech mi będzie wolno przedstawić pewne rozważania dotyczące opóźnienia utworzenia uniwersytetu na Górnym Śląsku. Znakomity i średniowieczny Uniwersytet Jagielloński stwarzał możliwości kształcenia dla młodzieży śląskiej. Znane są nieudane próby powołania uniwersytetu we Wrocławiu (1347, 1505). Dopiero rok 1702 przynosi jego powstanie. Czeski Śląsk doczekał się swojego uniwersytetu (Ołomuniec 1581). Górny Śląsk do roku 1968 pozostawał bez własnego uniwersytetu. Stan taki trwał pomimo uzyskania przez ten region ogromnego znaczenia gospodarczego i politycznego. Nie pomagały tutaj kilkudziesięcioletnie starania dotyczące powołania uniwersytetu. Sytuacji tej nie zmieniło utworzenie w 1928 roku Instytutu Pedagogicznego w Katowicach i w 1930 roku Pedagogische Akademie w Bytomiu, podobnie jak istnienie Pruskiej Państwowej Szkoły Inżynierskiej w Gliwicach i spóźnionych Śląskich Technicznych Zakładów Naukowych w Katowicach. I dlatego utworzenie w 1968 roku Almae Mater Silesiaensis kończyło wreszcie długotrwałe starania o uniwersytet na Górnym Śląsku. Fakt ten, niezależnie od panujących wtedy warunków społeczno-politycznych, dawał ludziom Górnego Śląska ogromną satysfakcję sukcesu i szansę na rozwój intelektualny regionu. Niezależnie bowiem od oceny ówczesnych wydarzeń – jednostki odchodzą, systemy społeczne i gospodarcze przemijają, a uniwersytety pozostają.

Warto zauważyć, że powołanie uniwersytetu w Katowicach przyczyniło się do powstania uniwersytetów w Opolu, Opawie, Ostrawie oraz wielu innych szkół wyższych. We wszystkich uniwersytetach i wyższych szkołach technicznych matematyka stanowi istotny przedmiot kształcenia i badań naukowych. Burzliwy rozwój szkół wyższych na Górnym Śląsku umożliwia rozwój zdolności matematycznych osób utalentowanych, jakich nigdy tutaj nie brakowało. Prześledźmy choćby na jednym przykładzie skomplikowane losy rodzimych matematyków.

W 1888 roku urodził się w Lublińcu Richard Courant. Błyskotliwa kariera matematyczna doprowadziła do bliskiej współpracy naukowej Couranta z Dawidem Hilbertem – matematykiem przełomu XIX/XX wieku, porównywanym swoimi osiągnięciami z Albertem Einsteinem. Warto zauważyć, że Dawid Hilbert był jedynym znakomitym uczonym pochodzenia żydowskiego w III Rzeszy, którego Hitler nie odważył się unicestwić. Uczony zmarł śmiercią naturalną w 1942 roku w areszcie domowym na terenie Uniwersytetu w Getyndze. Richard Courant blisko współpracował z D. Hilbertem. O kompetencjach naukowych R. Couranta może świadczyć fakt, że w roku 1966 został członkiem Akademii Nauk ZSRR. W matematyce gremium to reprezentowało najwyższy autorytet. Spośród matematyków polskich do Akademii Nauk ZSRR należał Kazimierz Kuratowski. Courant uczestniczył też w 1921 roku w plebiscycie na terenie Górnego Śląska. Zmarł w Nowym Jorku w 1972 roku. W New York State University działa The Richard Courant Institute. Warto dodać, że jego bliską krewną była św. Edyta Stein.

W okresie plebiscytu na Śląsku wybuchały kolejne powstania śląskie. Jednym z ich aktywnych uczestników był Stanisław Saks, urodzony w Polsce rozbiorowej, przyszły wybitny matematyk polski, profesor Uniwersytetu Lwowskiego, zamordowany w 1942 roku przez Niemców we Lwowie. To przykład skomplikowanych losów matematyków, które – choć choć komplikowały rozwój matematyki polskiej, to jednak nie przeszkodziły w osiągnięciu przez nią klasy międzynarodowej (Stefan Banach, Wacław Sierpiński, Juliusz Schauder, Kazimierz Kuratowski, Kazimierz Borsuk, Hugo Steinhaus, Tadeusz Ważewski i wielu innych).

Stan matematyki polskiej po wojnie oraz pomoc ze strony środowisk matematycznych w kraju dla nowo powstałego Uniwersytetu Śląskiego pozwoliły na wykształcenie się w nim następujących grup i kierunków badawczych:

• w zakresie szeroko rozumianej algebry i teorii liczb badania prowadzili prof. Antoni Wakulicz, prof. Kazimierz Szymiczek, prof. Andrzej Sładek, prof. Mieczysław Kula, dr hab. Alfred Czogała,
• w zakresie analizy matematycznej i jej licznych uogólnień (analizy funkcjonalnej, analizy rzeczywistej, równań różniczkowych, i inne) – prof. Władysław Kierat, prof. Karol Baron, prof. Janusz Matkowski, prof. Andrzej Nowak, dr hab. Witold Jarczyk, prof. Tadeusz Dłotko, prof. Tomasz Dłotko, prof. Jan Chabrowski, prof. Jan Ligęza, doc. Jan Błaż, dr hab. Ja Cholewa,
• w zakresie biomatematyki i teorii prawdopodobieństwa – prof. Andrzej Lasota i prof. Ryszard Rudnicki,
• w zakresie równań funkcyjnych – prof. Stanisław Gołąb, prof. Marek Kuczma, prof. Mieczysław Kucharzewski, prof. Roman Ger, prof. Maciej Sablik, doc. Edward Siwek, prof. Wilhelmina Smajdor, prof. Kazimierz Nikodem,
• w zakresie teorii mnogości i topologii – prof. Jerzy Mioduszewski, prof. Aleksander Błaszczyk, prof. Władysław Kulpa, dr hab. Szymon Plewik, prof. Marian Turzański, prof. Andrzej Szymański,
• z zakresu logiki matematycznej – prof. Witold A. Pogorzelski i dr hab. Piotr Wojtylak,
• w zakresie informatyki – prof. Józef Drewniak,
• w zakresie dydaktyki matematyki – prof. Jan Konior,
• w zakresie historii matematyki – prof. Jerzy Mioduszewski,
• w zakresie matematyki finansowej – prof. Maciej Sablik.

Oprócz wymienionych wcześniej profesorów i doktorów habilitowanych w skład zespołu pracowników Instytutu Matematyki UŚ wchodziło przeciętnie od 30 do 40 doktorów nauk matematycznych. Ogółem Instytut Matematyki Uniwersytetu Śląskiego liczył około 80 pracowników naukowych. Obecnie struktura organizacyjna Instytutu obejmuje 17 zakładów naukowych.

ZASADNICZE OSIĄGNIĘCIA ORGANIZACYJNE, DYDAKTYCZNE I NAUKOWE PRACOWNIKÓW IM UŚ

Od prawie pół wieku (1956) kształcono magistrów matematyki. Pozwoliło to zaspokoić potrzeby szkolnictwa podstawowego, średniego i wyższego znacznej części kraju. Dostarczyło specjalistów dla instytucji zatrudniających matematyków (instytuty badawcze, instytucje informatyczne, banki, zakłady przemysłowe).

W okresie 1963-2004 stopień doktora nauk matematycznych w Uniwersytecie Śląskim uzyskało 175 osób.
W okresie 1976-2004 stopień doktora habilitowanego nauk matematycznych w Uniwersytecie Śląskim uzyskało 36 osób. Zaspokoiło to zapotrzebowanie znaczącej części kraju na matematyków o wysokich kwalifikacjach. Powyższe zestawienie nie obejmuje stopni naukowych uzyskanych przez miejscowych matematyków w innych uczelniach kraju lub za granicą.

Należy też nadmienić, że wśród doktorów i doktorów habilitowanych nauk matematycznych wypromowanych w Uniwersytecie Śląskim są reprezentanci wszystkich środowisk matematycznych w Polsce. Oznacza to, że region śląski przyczynił się do rozwoju matematyki w całym kraju. Trzeba zauważyć, że wielu tutejszych matematyków awansowało naukowo w innych ośrodkach naukowych, takich jak Uniwersytet Jagielloński, Uniwersytet Wrocławski, Uniwersytet Marii Curie-Skłodowskiej w Lublinie, Instytut Matematyczny PAN w Warszawie i wiele innych.

Można tutaj wymienić prof. Piotra Antosika, prof. Czesława Klucznego, prof. Tadeusza Dłotko, prof. Ryszarda Rudnickiego, dr Annę Cichocką, dr Irenę Wistubę i wielu innych.

DZIAŁALNOŚĆ NAUKOWA I PUBLIKACYJNA

W Instytucie Matematyki UŚ działają seminaria naukowe, niektóre od ponad 30 lat. Gromadziły i gromadzą one nie tylko własnych pracowników, ale też słuchaczy z wielu innych ośrodków matematycznych w Polsce, również z zagranicy.

W wyniku prowadzonych badań naukowych pracownicy IM UŚ opublikowali ponad 1500 artykułów naukowych, a także sporo monografii.

Prace te, powstałe w językach kongresowych, przed publikacją były recenzowane. Po opublikowaniu natomiast były recenzowane w trzech czasopismach przeglądowych: „Zentralblatt für Mathematik”, „Mathematical Reviews” oraz „Refieratiwnyj Żurnał”. Wszystkie opublikowane prace musiały mieć walor nowości naukowych.

Instytut Matematyki UŚ prowadzi działalność wydawniczą obejmującą publikację książek, skryptów oraz czasopism. Do 1981 roku wydawano „Prace Matematyczne Uniwersytetu Śląskiego”. Od 1982 wydawane są w językach kongresowych „Annales Mathematicae Sielesianae”. Dotąd opublikowano 22 tomy. Czasopismo służy też międzynarodowej wymianie bibliotecznej, wzbogacając księgozbiór matematyczny Instytutu.

W rozwoju matematyki na Górnym Śląsku trzeba uwzględnić działalność Oddziału Instytutu Matematycznego PAN w Katowicach. Utworzony w 1960 roku Oddział, kierowany przez matematyków tej miary, co prof. Jerzy Mikusiński, prof. Andrzej Lasota, prof. Piotr Antosik, prof. Ryszard Rudnicki, wpływał – w ścisłej współpracy z IM UŚ – na rozwój matematyki na Górnym Śląsku. Doniosłą rolę odegrał też Górnośląski Oddział Polskiego Towarzystwa Matematycznego.

Rozwój matematyki na Górnym Śląsku jest imponujący. Stał się możliwy dzięki ciężkiej pracy wielu osób, które, korzystając z pomocy życzliwych uczonych z innych ośrodków, zdołały przekształcić „pustkę matematyczną” w prężny ośrodek badań matematycznych.