| dr Michał Brol, dr Agnieszka Skorupa, Justyna Lipka |
Filmy to unikatowe okno na świat, szczególnie wtedy, kiedy z różnych powodów musimy więcej czasu spędzić we wnętrzu własnego mieszkania. Stanowią po prostu wypełnienie wolnego czasu i doskonałą rozrywkę, lecz mogą też nieść ze sobą o wiele więcej. Poprawiają nam nastrój, ale także np. przydają się… w zdalnej nauce.
Część z nas może się zastanawiać, czy oglądanie filmów w domu jest tak samo angażujące, jak seans w kinie. Wyniki dotychczasowych badań nad poziomem zaangażowania w projekcję (tzw. zanurzeniem) wskazują, że wpływ może mieć już sama wielkość ekranu – zaangażowanie jest większe w przypadku wykorzystania większych odbiorników (Troscianko, Meese, Hinde, 2012). I choć przemawia to za wyjściem do kina, to inne badania podpowiadają, jak lepiej „zanurzyć się” we własnym domowym kinie. Pomoże nam w tym wyłączenie świateł w pomieszczeniu bądź ograniczenie dystraktorów w postaci elektronicznych powiadomień (Rooney, Hennessy, Bálint, 2014).
Niezależnie od nośnika, na którym oglądamy filmy, szukamy w nich przeżyć i wzruszeń. Dają nam możliwość ucieczki od codzienności, ale też stanowią lustro dla naszych doświadczeń. Pozwalają nam utożsamić się z bohaterem, spojrzeć na świat jego oczami, odczuć jego emocje. Tym samym świat filmu może pomóc nam lepiej zrozumieć przede wszystkim samych siebie (Soroko, 2006).
Oddziaływanie filmu nie jest jednoznaczne. Ten sam obraz czy rodzaj filmów może mieć całkowicie różne znaczenie dla każdego człowieka, ale może się ono także zmieniać dla nas samych z upływem czasu czy ze względu na aktualne wydarzenia lub nasze doświadczenia. Bardzo duże znaczenie mają również różnice indywidualne, nasza osobowość. Poziom reaktywności niektórych osób skłoni ich do poszukiwania doznań i np. chętniej sięgać będą po horrory. Interesujące są zresztą wyniki badań dotyczących oddziaływania poszczególnych rodzajów filmów. I tak różnica wymiarów średnicy naczyń krwionośnych zdrowych widzów, mierzona po stresującym filmie i następnie po śmiesznym, sięgała 50% (Miller, Mangano, Park, Goel, Plotnick, Vogel, 2006). Jak komentowali to badacze, seans zabawnych filmów mógłby zastąpić wizytę na siłowni! A na pewno ma szansę obniżyć nam ciśnienie!
Inni naukowcy wzięli na warsztat paradoks filmowych tragedii. Czy dramat może powodować naszą przyjemność? Okazuje się, że wywołany tragedią smutek pobudza refleksję życiową, stąd możemy czuć się szczęśliwsi, oglądając „wyciskacze łez”. Uczestnicy amerykańskiego badania, którzy byli najbardziej zasmuceni filmem, odczuwali większą przyjemność z seansu oraz chętniej myśleli o swoich bliskich. Wzrastało ich poczucie szczęścia, jednak efekt ten nie pojawił się u badanych skoncentrowanych tylko na sobie (Knobloch-Westerwick, Gong, Hagner, Kerbeykian, 2013).
A co może nam dać oglądanie filmów grozy i dreszczowców? Oprócz oczywistego przerażenia, filmy te mogą mieć charakter terapeutyczny (zmierzenie się z lękami), przeciwbólowy (ze względu na pobudzenie mózgu) czy poprawiający nastrój (bo wszystko wraca do normy po projekcji). Naukowcy z uniwersytetu w fińskim Turku badali aktywność neuronową pojawiającą się jako odpowiedź na oglądanie horroru. Wykryli podwyższoną aktywność mózgu w regionach odpowiedzialnych za przetwarzanie emocji, ale również w tych zaangażowanych w odbiór wrażeń sensorycznych. A przecież wydawałoby się, że to wszystko to tylko ekranowa fikcja! Badacze stwierdzili też, że widzowie preferują filmy grozy o podbudowie psychologicznej i inspirowane prawdziwymi wydarzeniami. Rzeczy niewidzialne lub niezrozumiałe przerażały ich znacznie bardziej niż to, co możliwe jest do zobaczenia (Nowak, 2020). Filmy wywołujące napięcie, jak horrory czy thrillery, są odradzane osobom z chorobami układu krążenia oraz kobietom w ciąży. Mogą także „nakręcać” nasz lęk, gdy już się czegoś boimy. Jednak ze względu na to, że w reakcji na filmowe zagrożenie do krwi dostarczane są substancje energetyczne, oglądanie takich filmów może przydać się tym, którym trudno zabrać się np. do domowych porządków albo rozbudzić do działania (chyba że oglądanie byłoby ucieczką od obowiązków…).
Oprócz takich zastosowań i znaczeń również w kontekście uczenia się filmy mają niebagatelne znaczenie. Mogą przyciągać uwagę i łączyć „przyjemne z pożytecznym”, niejednokrotnie stanowiąc dla nas pewne zastępcze doświadczenie. Także w sytuacji, gdy nie możemy wyjść z domu. Filmy konfrontują nas z dylematami natury etycznej i skłaniają do rozważań nad zachowaniami bohaterów, które wykraczają poza nasze dotychczasowe doświadczenie. Podczas seansu możemy zastanawiać się, czy przedstawione zachowanie bohatera mogłoby wydarzyć się w realnym świecie, czyli jak mawiają eksperci: czy jest psychologicznie prawdziwe. A może mamy do czynienia z nieco podkoloryzowaną, bo filmową, wersją ludzkich reakcji? Filmy pobudzają nas do refleksyjnego myślenia i skłaniają do poddania krytyce własnych założeń. O tym, jak spędzać ciekawie czas w filmowym świecie, jednocześnie ucząc się refleksyjności i krytycznego myślenia, dowiecie się m.in. z książek, jakie przygotowaliśmy.
Jedną z nich jest publikacja dostępna bezpłatnie na stronie Wydawnictwa Uniwersytetu Śląskiego – „Filmowe spotkania z psychologią”. W książce zapraszamy czytelników do wspólnej refleksji nad różnorodnymi zjawiskami psychologicznymi, analizowanymi w odniesieniu do filmów wartych polecenia. Zastanawiamy się m.in. nad tym, w jaki sposób bohaterowie „Sekretów morza” poszukują swojej tożsamości. Jakie znaczenie dla związku „Annie Hall” może mieć neurotyzm jej partnera? Czy bohater „Nietykalnych” jest typowym reprezentantem osób z nabytą niepełnosprawnością ruchową? Zapraszamy do lektury!
Pracując z filmem od lat, chcielibyśmy też przy okazji polecić przynajmniej kilka z nich, z których wiele może przysłużyć się poprawie naszego nastroju. Oczywiście poruszających i wartościowych obrazów historia kinematografii liczy nieskończenie wiele. Poniższa lista to jedynie kilka propozycji i drogowskaz do dalszych poszukiwań oraz własnej eksploracji niezwykle bogatego świata filmu.
Dr Agnieszka Skorupa i dr Michał Brol – psychologowie z Uniwersytetu Śląskiego w Katowicach | fot. Tymoteusz Staniek
Bądź sobą mimo niesprzyjających okoliczności
Green Book, reż. Peter Farrelly, USA 2018, 130 min.
Maiden, reż. Alex Holmes, Wielka Brytania 2018, 97 min.
Forrest Gump, reż. Robert Zemeckis, USA 1994, 142 min.
Uwierz, że zmiany społeczne są możliwe
12 gniewnych ludzi, reż. Sidney Lumet, USA 1957, 96 min.
Pan od muzyki, reż. Christophe Barratier, Francja / Niemcy / Szwajcaria 2004, 96 min.
Jo jo Rabbit, reż. Taika Waititi, Czechy / Niemcy / Nowa Zelandia / USA 2019, 108 min
Skromność i wrażliwość na drugiego człowieka to prawdziwe wartości
Gandhi, reż. Richard Attenborough, Indie / Wielka Brytania 1982, 181 min.
Wożąc Panią Daisy, reż. Bruce Beresford, USA 1989, 99 min.
Kwiat wiśni i czerwona fasola, reż. Naomi Kawase, Francja / Japonia / Niemcy 2015, 113 min.
Niepełnosprawność też może oznaczać pełnię życia
Pełnia życia, reż. Andy Serkis, Wielka Brytania 2017, 117 min.
Sokół z masłem orzechowym, reż. Tyler Nilson / Michael Schwartz, USA 2019, 97 min.
Nietykalni, reż. Olivier Nakache / Éric Toledano, Francja 2011, 112 min
Podążaj za swoimi marzeniami
La La Land, reż. Damien Chazelle, USA 2016, 126 min.
Teoria wszystkiego, reż. James Marsh, Wielka Brytania 2014, 123 min.
Billy Elliot, reż. Stephen Daldry, Francja / Wielka Brytania 2000, 110 min.
Inspiruj się życiem wybitnych ludzi
Jak zostać królem, reż. Tom Hooper, Australia / USA / Wielka Brytania 2010, 118 min.
Pavarotti, reż. Ron Howard, USA/ Wielka Brytania 2019, 114 min.
Steve Jobs, reż. Danny Boyle, USA / Wielka Brytania 2015, 122 min.
Pamiętaj, że nigdy nie jest za późno na zmiany
Pozycja obowiązkowa, reż. Bill Holderman, USA 2018, 104 min.
Dwoje do poprawki, reż. David Frankel, USA 2012, 100 min.
Szmidt, reż. Alexander Payne, USA 2002, 125 min.
Nasze książki:
- Lipka, J., Brol, M., Skorupa, A. (2020). Filmowe spotkania z psychologią. Katowice: Wydawnictwo Uniwersytetu Śląskiego;
- Skorupa, A., Brol, M., Paczyńska-Jasińska, P. (red.) (2018). Film w edukacji i profilaktyce. Na tropach psychologii w filmie. Część 1. Warszawa: Difin;
- Skorupa, A., Brol, M., Paczyńska-Jasińska, P. (red.) (2018). Film w terapii i rozwoju. Na tropach psychologii w filmie. Część 2. Warszawa: Difin;
- Brol, M., Skorupa, A. (2014). Psychologiczna praca z filmem. Katowice: Wydawnictwo Uniwersytetu Śląskiego.
Źródła:
- Knobloch-Westerwick, S., Gong, Y., Hagner, H., & Kerbeykian, L. (2013). Tragedy viewers count their blessings: Feeling low on fiction leads to feeling high on life. Communication Research, 40(6), 747–766;
- Miller, M., Mangano, C., Park, Y., Goel, R., Plotnick, G. D., & Vogel, R. A. (2006). Impact of cinematic viewing on endothelial function. Heart, 92(2), 261–262;
- Nowak, T. (2020). Badanie: Dlaczego ludzie oglądają horrory? Pobrane z: https://www.rp.pl/Film/200129385-Badanie-Dlaczego-ludzie-ogladaja-horrory.html (2.04.2020);
- Rooney, B., Hennessy, E., Bálint, K. (2014). Viewer versus Film: Exploring Interaction Effects of Immersion and Cognitive Stance on the Heart Rate and Self-Reported Engagement of Viewers of Short Films. Poster presentation at the Society for Cognitive Studies of the Moving Image, Franklin & Marshall College, Lancaster, Pennsylvania;
- Rigby, J. M., Brumby, D. P., Gould, S. J. J., Cox, A. L. (2017). Film, Interrupted: Investigating How Mobile Device Notifications Affect Immersion During Movies. Proceedings of the 19th International Conference on Human-Computer Interaction with Mobile Devices and Services, Article 93;
- Soroko, E. (2006). Dlaczego metafora działa? Pytanie o skuteczność terapeutyczną w świetle wiedzy o metaforze. Czasopismo Gestalt, 2(64), s. 41–60;
- Troscianko, T., Meese, T. S., Hinde, S. (2012). Perception While Watching Movies: Effects of Physical Screen Size and Scene Type. I-Perception, 3(7), s. 414–425.