Rozpoczął się świąteczny czas, którego nieodłącznym elementem są bogato strojone choinki. Dr hab. Agnieszka Pieńczak, prof. UŚ opowiada między innymi o tym, czym dawniej dekorowano bożonarodzeniowe drzewka, w którym miejscu izby je ustawiano i jaka jest ich symbolika.
Drzewko wigilijne, popularnie określane choinką, to najczęściej spotykana, choć najmłodsza ozdoba domów w wigilię Bożego Narodzenia. Do Polski trafiła mniej więcej w połowie XIX wieku wraz z protestantami niemieckimi. Stopniowo zaczęła się rozprzestrzeniać z terenów zachodnich i północnych, by po drugiej wojnie światowej dotrzeć również w inne obszary naszego kraju. Pierwsze choinki pojawiały się zatem w domach wiejskich już po pierwszej wojnie światowej. Dawniej ozdabiano je z reguły jabłkami, orzechami, piernikami, piórami czy różnymi elementami wykonanymi ze słomy i kolorowego papieru. Wcześniej stosowano inne ozdoby izby wigilijnej – słomiane snopy (najczęściej cztery), kolorowe pająki czy tzw. podłaźniczki (głównie tereny Beskidu i Podhala). Te ostatnie stanowią być może formę przejściową pomiędzy tradycyjną gałązką zdobiącą dom w okresie świątecznym, a znanym nam dziś drzewkiem wigilijnym. Podłaźniczki w formie np. ściętego wierzchu świerka lub jodły zawieszano z reguły wierzchołkiem do dołu. Zdaniem mieszkańców wsi taka forma dekoracji była wcześniejsza od dzisiejszej choinki i przez tę ostatnią została w zasadzie wyparta.
W dawniejszych czasach drzewko wigilijne lokowano wewnątrz domu, najczęściej na środku lub w rogu izby, zwykle jednak w pobliżu wigilijnego stołu. Zgodnie z tradycją stało ono w domu najczęściej do Trzech Króli (6 stycznia) lub do dnia Matki Boskiej Gromnicznej (2 lutego). Swoistą nowością w latach 80. ubiegłego wieku stało się dekorowanie choinek stojących w przydomowych ogródkach lampkami elektrycznymi.
Symbolika wigilijnego drzewka jest niezwykle bogata – wiecznie zielone igliwie roślin iglastych mówi nam o trwałości życia, niezmienności, odporności na przemijanie. Takie drzewko symbolicznie wyznacza centrum i uczestniczy w kosmicznej mediacji, czyli przechodzeniu między różnymi strefami.
Jak wykazały badania Polskiego Atlasu Etnograficznego z lat 80. XX wieku w wigilię Bożego Narodzenia przynoszono z lasu najczęściej świerk, rzadziej jodłę lub sosnę (zob. załączona mapka). Zwyczaj ten tłumaczono wtedy zwykle tradycją, estetyką, bądź faktem narodzenia się Jezusa w zimie, w okresie, gdy wisiały sople lodowe (na tę pamiątkę choinkę dekoruje się bombkami czy zabawkami). Współczesne drzewko wigilijne w mniejszym stopniu posiada znaczenie symboliczne, bardziej widoczna jest jego funkcja estetyczna czy komercyjna.
Mapa prezentująca rodzaj drzewka przynoszonego do izby w wigilię Bożego Narodzenia na podstawie jednego z kwestionariuszy z cyklu „Wiedza i wierzenia ludowe”
Źródło: Lebeda A., Rodzaj drzewka przynoszonego do izby w wigilię Bożego Narodzenia / A kind of a Christmas tree brought to the house on Christmas Eve (mapa 30) [na podstawie badań PAE z lat 1982–2002], Cyfrowe Archiwum Polskiego Atlasu Etnograficznego, http://archiwumpae.us.edu.pl, data odczytu: 14 grudnia 2019.
Literatura:
- Hryń-Kuśmierek R. (1998): Zwyczaje i obrzędy. Rok polski. Poznań: Wydawnictwo Podsiedlik-Raniowski i spółka.
- Kowalski P. (1998): Leksykon znaki świata. Omen, przesąd, znaczenie. Warszawa, Wrocław: Państwowe Wydawnictwo Naukowe.
- Lebeda [Pieńczak] A. (2002): Wiedza i wierzenia ludowe, „Komentarze do Polskiego Atlasu Etnograficznego”, t. 6. Red. Z. Kłodnicki. Wrocław, Cieszyn: Polskie Towarzystwo Ludoznawcze, Uniwersytet Śląski, Filia w Cieszynie.
Dr hab. Agnieszka Pieńczak, prof. UŚ z Wydziału Sztuki i Nauk o Edukacji opiekuje się zbiorami Polskiego Atlasu Etnograficznego
fot. Małgorzata Kłoskowicz | Sekcja Prasowa UŚ