Uniwersytet Śląski w Katowicach

Publikacja w trybie Open Access oznacza wolny, bezpłatny, powszechny i natychmiastowy dostęp do treści naukowych i edukacyjnych. Materiały te mogą być udostępniane w czasopismach w formule otwartego dostępu lub w otwartych repozytoriach, które służą zarządzaniu dokumentami cyfrowymi i ich długoterminowemu przechowywaniu.

Największą bazą rejestrującą naukowe czasopisma otwarte jest DOAJ – Directory of Open Access Journals (www.doaj.org). Obecnie (stan na luty 2021 roku) indeksuje ona ok. 16 tys. czasopism ze wszystkich dyscyplin. Nie jest to jednak pełny wykaz. Wiele z czasopism otwartych nie zgłasza się do indeksowania w DOAJ lub jest odrzucana z powodu stosowania drapieżnych praktyk. Czasopism otwartych można szukać w bazach danych (np. Web of Science lub Scopus) lub sprawdzać ich status bezpośrednio na stronach WWW. Informację o trybie udostępniania (OA) czasopisma umieszczają najczęściej na swojej stronie głównej lub na stronie artykułu. Otwarte periodyki mają także zdefiniowaną licencję, czyli wykaz warunków dotyczących udostępniania (np. możliwości wykorzystania komercyjnego czy przygotowania utworów zależnych).

Niektóre czasopisma open access utrzymują się z innych źródeł finansowania niż opłaty pobierane od autorów, więc publikacja w takich periodykach nie wymaga od autora żadnych dodatkowych płatności. W bazie DOAJ (www.doaj.org) większość (11,5 tys. z blisko 16 tys. tytułów) zarejestrowanych tam czasopism deklaruje brak APC. Informacje o niepobieraniu opłat za publikacje powinny być umieszczone na stronach czasopism.

Część czasopism wydawanych w formule Open Access pobiera opłatę APC (ang. Article Processing Charges). W tym przypadku autor lub instytucja, z którą jest związany, ponosi koszty publikacji artykułu naukowego.

Fundusze na opłaty można pozyskać w ramach składanych projektów (np. z Narodowego Centrum Nauki). Innym sposobem jest nawiązanie współpracy ze współautorem, który ma zapewnione finansowanie na publikacje w otwartym dostępie.

Uruchomiony został również specjalny program Ministerstwa Edukacji i Nauki, wspierający finansowanie publikacji naukowych w otwartym dostępie. Program ten umożliwia autorom afiliowanym w polskich instytucjach publikowanie artykułów otwartych na licencji creative commons w czasopismach hybrydowych wybranych wydawców (m.in. Springer i Elsevier). Koszty publikacji artykułów w ramach programu są pokrywane z opłaty za licencję krajową ze środków pochodzących z MEiN. Liczba artykułów w programie jest ograniczona, w związku z tym nie wszystkie zgłoszone prace (zwłaszcza te pod koniec roku) będą mogły nim być objęte. Szczegółowe informacje na temat Programu publikowania otwartego dostępne są na stronie: www.ciniba.edu.pl.

Działania wspierające publikowanie artykułów w otwartym dostępie podjęte zostały także na Uniwersytecie Śląskim w Katowicach w ramach Inicjatywy Doskonałości Badawczej (np. konkurs Open Access).

Publikacje w czasopismach naukowych (otwartych czy hybrydowych) przygotowywane są w takim sam sposób, więc o szybkości publikowania nie świadczy sposób udostępniania treści (otwarty czy zamknięty). Wpływ na to ma tryb pracy redakcji i wydawcy czasopisma, liczba artykułów, a także to, czy redakcja publikuje artykuły jako tzw. online first, czyli udostępnia je na stronie www na bieżąco jeszcze przed formalnym zamknięciem numeru (tomu). Warto zwrócić uwagę, że niektórzy wydawcy otwartych czasopism (np. MDPI czy periodyków z grupy PLoS) bardzo sprawnie i szybko przeprowadzają proces publikacji, jednakże ma na to wpływ stosowany model wydawniczy oraz uproszczenie niektórych czynności (np. czasochłonnego składu).

Jeśli chodzi o samą publikację, w zasadzie nie ma różnicy. W obu przypadkach mamy do czynienia z pracą dostępną dla wszystkich zainteresowanych bez konieczności ponoszenia opłat czy też logowania się.

Różnice dotyczą samych czasopism.

Czasopisma otwarte to takie, które publikują w modelu otwartym wszystkie publikacje (tzw. złoty otwarty dostęp) i nie pobierają opłat abonamentowych od czytelników. Wydawcy uzyskują dochody z opłat za artykuły dokonanych przez autorów lub reprezentujące ich jednostki (APC – Article Processing Charges), albo z innych źródeł finansowania.

Natomiast czasopisma hybrydowe to periodyki objęte subskrypcją. Dostęp do artykułów jest możliwy po opłaceniu prenumeraty. Jednakże autorzy mogą wybrać złoty dostęp dla swojej publikacji, opłacając APC. Wówczas po opublikowaniu artykułu jest on dostępny w sposób otwarty dla wszystkich czytelników. W czasopismach hybrydowych tylko część artykułów dostępna jest w ten sposób. Pozostałe artykuły, które nie są dostępne za pośrednictwem złotego OA, nie mogą być przeglądane i pobierane przez czytelników, którzy nie subskrybują tych czasopism.

Co do zasady nie ma żadnej różnicy w przygotowaniu recenzji dla czasopism otwartych oraz hybrydowych. Natomiast niektóre wydawnictwa (np. MDPI) swój model publikacyjny opierają na systemie zachęt dla recenzentów, dzięki czemu pozyskują recenzje szybko, co znacznie skraca czas przygotowania artykułu.

Wybierając periodyk do publikacji artykułu naukowego, warto dodatkowo sprawdzić jego „reputację” w innych źródłach wiedzy. Można w tym celu wykorzystać najnowszy Wykaz czasopism punktowanych, bazy danych (np. Scopus, Web of Science) lub zwrócić się z pytaniem do bibliotekarza (zapytaj@ciniba.edu.pl).

Niektóre czasopisma otwarte są tzw. czasopismami drapieżnymi, czyli takimi, które stosują nieetyczny model publikowania polegający na pozorowanym procesie recenzji i wydawaniu wszystkich nadesłanych i opłaconych prac. Wydawcy ci wykorzystują ideę otwartego dostępu tylko po to, aby czerpać dochody z opłat pobieranych przez autorów, więc są nastawione na publikowanie jak największej liczby prac z pominięciem jakichkolwiek standardów wydawniczych.