Uniwersytet Śląski w Katowicach

Grant w ramach konkursu Opus 5 (NCN) (UMO-2013/09/B/HS5/00021 do wniosku nr 2013/09/B/HS5/00021). Czas trwania grantu: 36 miesięcy (18.02.2014 – 17.02.2017). Przyznana kwota: 131 560,00 zł.

Kierownik grantu: dr hab. Małgorzata Myśliwiec, prof. UŚ.

Wykonawcy grantu: dr hab. Tomasz Kubin,prof. UŚ, dr Małgorzata Lorencka

Podstawowym celem badawczym projektu było pokazanie wpływu kryzysu gospodarczego na funkcjonowanie systemu politycznego. Przedmiotem szczegółowych prac badawczych były systemy polityczne Grecji, Hiszpanii i Włoch. To bowiem w tych państwach Unii Europejskiej skutki światowego kryzysu gospodarczego z 2008 roku miały największy wpływ na działanie najważniejszych elementów owych systemów.

Trwający od 2008 roku kryzys gospodarczy i zadłużeniowy skłoniły badaczy w najważniejszych ośrodkach naukowych zachodniego świata do podjęcia badań w tym zakresie – również na gruncie nauk politycznych. Do najważniejszych prac w owej dyscyplinie, ogłoszonych w drugiej dekadzie XXI wieku, można zaliczyć między innymi publikacje prof. Nancy Bermeo z Princeton University, prof. Larry M. Bartelsa z Vanderbilt University, prof. Pablo Beramendiego i prof. Herberta P. Kitscheltza z Duke University, czy prof. Petera Maira z European University Institute. Jednak w żadnej z nich w sposób kompleksowy nie została scharakteryzowana geneza, przebieg i konsekwencje kryzysu gospodarczego 2008 roku w trzech państwach Europy Południowej: w Grecji, Hiszpanii i we Włoszech. Pod tym względem przygotowane przez zespół realizujący grant publikacje mają charakter nowatorski i uzupełniają lukę w światowej literaturze przedmiotu. Należy przy tym podkreślić, że autorom udało się połączyć rozważania z zakresu współczesnych systemów politycznych z wynikami analiz typowych dla nauk ekonomicznych oraz badań nad zjawiskami związanymi z procesami integracyjnymi w Unii Europejskiej.

W procesie badawczym autorom udało się pozytywnie zweryfikować założenie, że w warunkach demokracji przedstawicielskiej sytuacja gospodarcza państwa jest jednym z najistotniejszych czynników warunkujących stabilność i trwałość systemu politycznego. Im lepsza sytuacja gospodarcza państwa, tym większa stabilność funkcjonowania i możliwość przetrwania systemu politycznego. Natomiast w sytuacji kryzysu gospodarczego stabilność i trwałość systemu politycznego jest poważnie zagrożona. Źródeł takiej zależności należy niewątpliwie szukać w naturze relacji obywatel-państwo, ukształtowanych w ciągu ostatnich dziesięcioleci. Na przestrzeni XX wieku żądania ekonomiczne obywateli względem państw europejskich (np. w zakresie pokrycia kosztów opieki medycznej, systemu opieki nad dziećmi i ich edukacji, czy też zabezpieczenia emerytalnego) rozwinęły się na niespotykaną do tej pory skalę. To, co przez wiele stuleci pozostawało w sferze prywatnej, dzięki działaniom i decyzjom politycznym stało się zadaniem państwa. A to oznacza, że na organach władzy publicznej spoczęła ogromna odpowiedzialność ekonomiczna. Dobry stan gospodarki państwa umożliwia bowiem, w realiach demokracji przedstawicielskiej, realizowanie coraz dalej idących roszczeń, artykułowanych przez poszczególne grupy interesu, które tworzą wyborcy. Natomiast pojawienie się kryzysu gospodarczego zdecydowanie utrudnia realizację wielu kosztownych i złożonych, lecz społecznie oczekiwanych zadań. Sytuację dodatkowo komplikuje fakt, że we współczesnych realiach, związanych z globalizacją procesów gospodarczych, niemożliwym wręcz staje się samodzielne i skuteczne zapobieganie sytuacjom kryzysowym przez pojedyncze państwa i walka z nimi. Zarówno pojawienie się takiej sytuacji, jak i późniejsze przeciwdziałanie jej skutkom jest z reguły procesem angażującym wiele podmiotów na arenie międzynarodowej, co jest szczególnie widoczne w przypadku państw Unii Europejskiej. To z kolei oznacza, że procesy te zachodzą nie wewnątrz, a w otoczeniu systemów politycznych pojedynczych państw. Natomiast w sytuacji, gdy tworzy się system silnych zależności pomiędzy politycznym centrum państwa (występującego w charakterze dłużnika) i innym państwem, grupą państw lub podmiotem działającym na arenie międzynarodowej (występującym w charakterze wierzyciela) zdecydowanie słabnie więź i poziom zaufania pomiędzy politycznym centrum i obywatelami, którzy wybierają do jego organów swoich przedstawicieli. Ów brak zaufania skutkuje najczęściej w pierwszej kolejności zmianą preferencji wyborczych i alternacją władzy. Lecz gdy sytuacji kryzysowej nie da się przezwyciężyć szybko, ani też w sposób łagodny, unikając trudnych decyzji politycznych, proces dezintegracji i przekształcenia danego systemu politycznego wydaje się nieunikniony. Sytuacja kryzysowa sprzyja dekompozycji systemu partyjnego danego państwa. Z reguły jest ona wykorzystywana do tworzenia nowych ugrupowań, które za cenę iluzji poradzenia sobie z trudną sytuacją i powrotu do realizacji społecznych oczekiwań budują własny kapitał polityczny. Jednak ich przetrwanie na scenie politycznej państwa jest możliwe jedynie wówczas, gdy rzeczywiście uda im się znaleźć receptę na przezwyciężenie kryzysu gospodarczego, co z reguły bywa bardzo trudne. Przejęcie sterów władzy centralnej przez inny podmiot nie oznacza bowiem automatycznego zniknięcia zewnętrznych zobowiązań państwa wobec podmiotów, działających w jego otoczeniu. W badanych państwach przekonali się o tym i liderzy Syrizy w Grecji, i Podemos oraz Ciudadanos w Hiszpanii, jak i przedstawiciele Ruchu Pięciu Gwiazd we Włoszech.

Kryzys gospodarczy powoduje także dążenie do przeprowadzenia zmian w zakresie funkcjonowania organów administracji publicznej. Podjęcie takich działań przez władze centralne państwa doskonale pokazała analiza przypadków Grecji i Włoch. W sytuacji konieczności realizowania zadań, wynikających ze społecznych oczekiwań, wiążącej się jednak z niewystarczającymi środkami na ich realizację, państwa zaczynają szukać możliwości ekonomicznej optymalizacji działań. Likwidacja pośrednich szczebli administracji publicznej lub zmniejszanie liczby jednostek podziału terytorialnego to działanie zdecydowanie zmieniające funkcjonowanie całego systemu politycznego.

Innym zjawiskiem, które może wystąpić w sytuacji kryzysowej i ściśle wiąże się z problemem decentralizacji państwa, jest nasilenie się tendencji odśrodkowych w regionach charakteryzujących się szczególnymi odrębnościami. Wykorzystanie sytuacji kryzysowej przez regionalne elity polityczne do pogłębienie rozłamu spocjopolitycznego na linii centrum-peryferie może prowadzić do poważnych zmian w zakresie działania całego systemu politycznego: od zmiany formy organizacji terytorialnej państwa, po próbę przeprowadzenia procesu jego dezintegracji.

Pojawienie się poważnego w skutkach kryzysu gospodarczego sprzyja także wprowadzeniu do publicznej debaty problemu konieczności zmiany przepisów konstytucji. Natomiast udane przeprowadzenie takiego planu oznacza radykalną zmianę w działaniu systemu politycznego państwa.

WYKAZ PRAC OPUBLIKOWANYCH W WYNIKU REALIZACJI PROJEKTU

1. Kubin, M. Lorencka, M. Myśliwiec, Wpływ kryzysu gospodarczego na działanie systemu politycznego. Analiza przypadku Grecji, Hiszpanii i Włoch, Wydawnictwo Uniwersytetu Śląskiego, Katowice 2017.
2. Kubin, M. Lorencka, M. Myśliwiec, Impact of Economic Crisis on the Functioning of Political Systems. A Case Study of Greece, Spain, and Italy, Wydawnictwo Uniwersytetu Śląskiego, Katowice 2017.
3. Tomasz Kubin, Economic system of the European Union. Between particularisms and universalism, (w:) Studia Politicae Universitatis Silesiensis, Wydawnictwo Uniwersytetu Śląskiego tom 14/2015, s.15-39.
4. Małgorzata Myśliwiec, Spain`s Party System at Times of the Economical Crisis after 2008, (w:) Political Preferences 11/2015, s. 125-162.
5. Monika Urbaniak, Małgorzata Lorencka, Prawo do sądu we Włoszech, (w:) Przegląd Prawa Konstytucyjnego, Wydawnictwo Adam Marszałek 3/2016, s. 223-243.
6. Małgorzata Myśliwiec, Wpływ czynników gospodarczych na działanie systemu politycznego współczesnej Hiszpanii, (w:) Przegląd Narodowościowy – Review of Nationalities, 5/2016, s. 43-62.
7. Tomasz Kubin, Opublikowane Kryzys gospodarczy w Hiszpanii. Przyczyny, przejawy, następstwa, (w:) Studia Ekonomiczne 287/2016, s. 90-110.
8. Tomasz Kubin, Zagraniczna pomoc finansowa i reformy gospodarcze w Grecji w walce z kryzysem oraz ich rezultaty, (w:) Ekonomista 2017/4, s. 434-456.
9. Małgorzata Lorencka, Niestabilne gabinety rządowe we Włoszech (w:) „Rządy mniejszościowe w wybranych państwach świata. Studium prawno-politologiczne”, red. R. Radek, Remar, Sosnowiec 2014, s. 103-122.
10. Małgorzata Myśliwiec, Zasady podziału władzy we współczesnej Hiszpanii, (w:) „Zasady podziału władzy we współczesnych państwach europejskich”, red. S. Grabowska, R. Grabowski, Wydawnictwo Uniwersytetu Rzeszowskiego, Rzeszów 2016, s. 323-340.
11. Małgorzata Lorencka, Zasada podziału władzy w Republice Włoskiej, (w:) „Zasady podziału władzy we współczesnych państwach europejskich”, red. S. Grabowska, R. Grabowski, Wydawnictwo Uniwersytetu Rzeszowskiego, Rzeszów 2016, s. 156-171.
12. Tomasz Kubin, Kryzys przyczyną wzrostu eurosceptycyzmu? Zaufanie do Unii Europejskiej i jej instytucji w warunkach kryzysu gospodarczego, (w:) Integracja europejska. Główne obszary badawcze”, Wydawnictwo Uniwersytetu Warszawskiego, Warszawa 2015, s. 829-842.