Wisła i Odra – dwie największe rzeki Polski zostały zbadane przez naukowców ze Śląskiego Centrum Wody Uniwersytetu Śląskiego podczas wypraw naukowo-badawczych zorganizowanych w 2021 i 2022 roku. Oba projekty zrealizowano we współpracy z Fundacją Why Not i sfinansowano m.in. ze środków Inicjatywy Doskonałości Badawczej.
Hydrobiolodzy, hydrolodzy, chemicy i biolodzy postawili sobie za cel kompleksowe zbadanie czystości wód i ekosystemów zależnych obu rzek. Efektem prac będą między innymi mapy przestrzennych zmian fizykochemicznych zachodzących w wodzie oraz analiza morfologii rzeki, a wnioski z badań mają pomóc zadbać o przyszłość Wisły i Odry.
Szczególne zainteresowanie budzą dane zebrane podczas wyprawy „Czysta Odra? Why Not”. Pobieranie prób do badań zakończyło się pod koniec lipca, tuż przed tym, jak opublikowane zostały pierwsze informacje o katastrofie ekologicznej.
Obserwacjami z tej i poprzedniej wyprawy podzieliła się grupa ekspertów i ekspertek z Uniwersytetu Śląskiego w artykule „«Czysta Odra? Why Not» po katastrofie ekologicznej”.
„Czysta Odra? Why Not” po katastrofie ekologicznej
Tekst: dr Marcin Libera, dr hab. Andrzej Woźnica, prof. UŚ, dr hab. Damian Absalon, prof. UŚ, dr hab. Magdalena Matysik, Małgorzata Krasuska-Korzeniec
Na ostateczne wyniki badania rzeki Odry przeprowadzone przez specjalistów Uniwersytetu Śląskiego w Katowicach ze Śląskiego Centrum Wody trzeba będzie jeszcze poczekać, ale znane są już pierwsze obserwacje naukowców, którzy w połowie lipca 2022 roku, w ramach akcji „Czysta Odra? Why Not”, przepłynęli Odrę od jej źródła aż do ujścia, tuż przed katastrofą ekologiczną, która zmieniła rzekę w cmentarzysko tysięcy ryb i innych zamieszkujących ją gatunków.
Pomysł zorganizowania spływu Odrą narodził się w ubiegłym roku, po zakończeniu spływu Wisłą, realizowanego przez Śląskie Centrum Wody Uniwersytetu Śląskiego w Katowicach oraz Fundację Why Not w ramach projektu „Czysta Wisła? Why Not”. Kilka dni po spływie Odrą okazało się, że termin miał strategiczne znaczenie, gdyż naukowcom udało się zbadać stan rzeki tuż przed gigantyczną katastrofą. Wyniki ich badań mogą odegrać kluczową rolę w poszukiwaniach przyczyn zatrucia rzeki i śmierci ryb, a także m.in. bobrów zamieszkujących przybrzeża Odry. Badania te będą kluczowe również dla oceny zagrożeń dla rzeki ze strony czynników naturalnych, a przede wszystkim działalności człowieka. Spływy Wisłą oraz Odrą współfinansowano ze środków Inicjatywy Doskonałości Badawczej.
Celem wyprawy była kompleksowa analiza stanu rzeki. Według dr. hab. Andrzeja Woźnicy, prof. UŚ, dyrektora Śląskiego Centrum Wody, poza niskim poziomem wody wywołanym czynnikami hydrometeorologicznymi, Odra była w stanie nieodbiegającym od parametrów średnich z wielolecia. Uczestnicy wyprawy co kilometr dokonywali pomiarów fizykochemicznych wody w rzece za pomocą sond zanurzeniowych. Mierzono stężenie tlenu, chlorków, pH, przewodność i mętność wody. Pobrano próbki wody do analizy w laboratoriach, gdzie oprócz standardowych oznaczeń sprawdza się obecność w wodzie metali ciężkich, farmaceutyków lub innych substancji niebezpiecznych.
Tym, co wyróżnia badania prowadzone przez Śląskie Centrum Wody i czyni je unikatowymi, są pomiary prowadzone wzdłuż całej rzeki w ciągu jednego spływu. Taki całościowy sposób prowadzenia badań pozwala między innymi na precyzyjną lokalizację rejonów występowania istotnych zmian parametrów wynikających np. ze zrzutów wód o innych parametrach niż wody rzeki.
Spływ Wisłą (2021) i Odrą (2022) – zlewnie rzek
Ryc. 1. Mapa odcinków pomiarowych spływów badawczych naniesiona na sieć rzeczną wyznaczoną na podstawie MPHP, na kanwie Open Street Maps (OSM) wraz z datami wskazującymi start danego odcinka | Oprac. Andrzej Woźnica, Marcin Libera
Jednym z badań realizowanych bezpośrednio podczas spływu były pomiary przewodności elektrolitycznej właściwej (PEW). Jest to pomiar obecności elektrolitów w wodzie, czyli wszelkich substancji chemicznych ulegających dysocjacji jonowej w roztworze wodnym. Przewodność właściwa wód naturalnych waha się przeciętnie w granicach od 50 do 1000 μS/cm. Uzyskane wyniki umożliwiają wyznaczenie zasolenia wody. Przeprowadzone pomiary pozwoliły na wykonanie profilu podłużnego PEW wód Wisły i Odry oraz stwierdzenie znaczącego zróżnicowania tego parametru na całej długości tych rzek. Szczególną uwagę zwracają wysokie wartości PEW rejestrowane w górnych biegach Wisły i Odry (śląskie odcinki obu rzek). Wyniki badań naniesione na przebieg Wisły (ryc. 2) i Odry (ryc. 3) wyraźnie pokazują wpływ przemysłu górniczego na zasolenie ich wód, przy czym charakterystyczne oddziaływanie górniczego charakteru Śląska i Zagłębia słabnie, począwszy od miejsca, w którym do Wisły wpływa Dunajec, a do Odry dopływa Mała Panew.
Ryc. 2. Wyniki pomiarów przewodności elektrolitycznej właściwej realizowanych online sondą zanurzeniową na Wiśle w 2021 roku | Oprac. Marcin Libera, Andrzej Woźnica
Ryc. 3. Wyniki pomiarów przewodności elektrolitycznej właściwej realizowanych online sondą zanurzeniową na Odrze w 2022 roku | Oprac. Marcin Libera, Andrzej Woźnica
Kontynuacja badań obu tych rzek w kolejnych latach umożliwi przeanalizowanie trendów przestrzennych zmian parametrów fizykochemicznych zachodzących w wodzie oraz poszerzenie zakresu badań o nowe wyzwania wynikające między innymi z tegorocznej katastrofy ekologicznej na Odrze.
O projekcie „Czysta Wisła? Why Not” można przeczytać w dwóch wydaniach „Gazety Uniwersyteckiej UŚ”:
Więcej o spływie „Czysta Odra? Why Not”:
- https://us.edu.pl/czysta-odra-why-not-fotorelacja-ze-splywu/
- https://us.edu.pl/uczeni-z-uniwersytetu-slaskiego-przeprowadzili-w-lipcu-badania-odry-ktore-moga-pomoc-w-odkryciu-przyczyn-zanieczyszczenia-rzeki/
Za sterami UŚKI dr hab. Andrzej Woźnica, prof. UŚ |
fot. Aleksandra Rubin