Skrupulanctwo religijne jest zjawiskiem na pograniczu religijności i zdrowia psychicznego. Jedno z zaburzeń o podłożu lękowym, zaburzenie obsesyjno-kompulsyjne (OCD), charakteryzuje się obsesyjnym zaabsorbowaniem takimi tematami jak czystość lub skażenie, zagrożenie, symetria, lęk przed doświadczeniem agresji lub zachowaniem się w agresywny sposób. Jednym z najczęstszych tematów obsesyjnych myśli w OCD są treści religijne. W zależności od kręgu kulturowego występują one nawet do 93% osób cierpiących na to zaburzenie. Obsesyjne myśli rodzą się najczęściej na tle zwyczajowych wątpliwości, które przydarzają się większości ludzi. Czy zamknąłem drzwi? Czy to było świeże jedzenie? Czy nie popełniłem grzechu w myśli? Osoby cierpiące na obsesje przeżywają nadmiernie zaabsorbowanie swojego umysłu takimi wątpliwościami i przyjmują, iż myśl o zachowaniu jest równoznaczna z zachowaniem się w określony sposób. Szczególnie ostatnia cecha pokazuje, iż przestrzeń religijna może dla niektórych osób stwarzać ryzyko rozwoju silnego zaabsorbowania lub nawet obsesji. W potocznym wyobrażeniu grzeszenie myślą jest moralnym przewinieniem. Niektóre myśli bywają jednak automatyczne, to znaczy niezależne od woli. Teologicznym kryterium grzeszności czynu jest zaś – zwłaszcza jeśli mowa o grzechu ciężkim – świadomość decyzji o niemoralnym zachowaniu.
Dotychczasowe badania dowiodły, że poważne skrupulanctwo religijne można uznać za jedną z postaci zaburzenia obsesyjno-kompulsywnego. Skrupuły religijne mają jednak różne nasilenie i nierzadko trudno je odróżnić od wątpliwości religijnych, które miewa każda osoba wierząca. Nie jest zatem łatwo ocenić od jakiego nasilenia skrupuły wynikają z nieprawidłowych procesów psychologicznych takich jak obsesje.
W ramach swojej aktywności naukowej, dr Marcin Moroń z Instytutu Psychologii oraz mgr Magdalena Biolik-Moroń i ks. dr Krzysztof Matuszewski z Instytutu Teologii zrealizowali badanie naukowe, w którym analizowano miejsce skrupułów religijnych na tle napięć religijnych, symptomów obsesyjno-kompulsyjnych oraz wrażliwego nastawienia wobec siebie. W badaniu wzięły udział 292 osoby wierzące bez diagnozy psychiatrycznej zaburzenia obsesyjno-kompulsyjnego. Wykazano, że skrupuły religijne są zbliżone, ale nie tożsame z napięciami religijnymi. Wskazano także, że im silniejsze skrupuły tym wyższa obsesyjność i inne objawy zaburzenia obsesyjno-kompulsywnego. Z drugiej strony pokazano, że skrupulanctwu towarzyszą przejawy braku wrażliwości wobec samego siebie, np. brak umiejętności zdrowego współczucia względem siebie. Przeprowadzona analiza pokazała, że skrupuły religijne stanowią objaw pośredni między „typowymi” religijnymi napięciami (np. na temat swojej moralności lub prawdziwości osób boskich) a obsesjami. Wyniki te pokazują, iż doświadczenie skrupułów religijnych stwarza podwyższone ryzyko rozwoju obsesyjności.
Dla praktyki klinicznej i duchowej ważnymi wnioskami z badania jest konieczność wspierania u osoby doświadczającej skrupułów religijnych zarówno właściwego rozumienia prawd wiary i naturalności doświadczenia wątpliwości religijnych, jak i kształtowanie umiejętności dostrzegania kiedy wątpliwości przeradzają się w obsesje. Praca ze skrupułami religijnymi wymaga zatem wzmocnienia zdolności do unikania utożsamienia myśli z zachowaniami. Pomyślenie o niemoralnym zachowaniu, zwłaszcza automatyczne, nie oznacza zachowania się niemoralnie. A zdolność do rozdzielenia myśli i zachowania jest umiejętności, którą można w sobie kształtować. Po drugie, istotne jest budowanie właściwej zdolności odróżniania myśli, które wymagają koncentracji naszej uwagi od tych, które stanowią tylko tło codziennego przeżywania. Obsesyjne myśli wynikają z przywiązywania nadmiernej uwagi do treści mniej istotnych. Wnioski te pokazują, iż doświadczenie religijne odbywa się na pograniczu świata wiary i duchowości oraz funkcjonowania psychiki i zdolności do kontrolowania swoich procesów myślowych. Podkreśla to rolę współpracy osób duchownych i kierowników duchowych z psychologami w pracy z osobami doświadczającymi trudności o treści religijnej.
Artykuł ukazał się w międzynarodowym czasopiśmie Religions https://www.mdpi.com/2077-1444/13/10/879
