O konsekwencjach rozwojowych i socjalizacyjnych dzieci wychowywanych w rodzinie z problemem alkoholowym, o doświadczeniach codzienności funkcjonowania w rodzinie z problemem alkoholowym dziś dorosłych dzieci alkoholików (DDA) rozmawiam z prof. dr hab. Ewą Syrek, która wraz z ks. prof. Grzegorzem Polokiem z Uniwersytetu Ekonomicznego w Katowicach są autorami opublikowanej książki pt. „Codzienność w perspektywie doświadczeń dorosłych dzieci alkoholików. Zarządzanie rozwojem osobistym”.
Violetta Kulik: Czy w ostatnich dekadach nastąpiły zmiany w spożyciu i strukturze picia alkoholu w Polsce?
Prof. dr hab. Ewa Syrek: Jak podaje Agencja Rozwiązywania Problemów Alkoholowych (PARPA), alkohol znajduje się na trzecim miejscu wśród czynników zagrożeń dla zdrowia (według Światowej Organizacji Zdrowia). Szacunkowe dane wskazują, że w Polsce, w grupie pijących alkohol problemowo jest ok. 900 tys. osób uzależnionych, a ponad 2 mln pije alkohol ryzykownie. Zmiany ustrojowe, społeczno-kulturowe i ekonomiczne w naszym kraju spowodowały istotne przemiany w obszarze problemów alkoholowych, w strukturze, rozmiarach i dynamice picia alkoholu. Jak podają statystyki, w ostatnich latach, w przeliczeniu na jednego mieszkańca, rocznie to ponad 100 litrów piwa, które stało się bardzo popularne. Statystyczny Polak pod postacią piwa wypija pięć i pół litra czystego alkoholu, co oznacza trzykrotnie wyższe spożycia piwa niż dwadzieścia lat temu. Spożycie wódki nie uległo zmianie – to 3,2 litra rocznie, tyle wypija statystyczny obywatel, podobnie jak w roku 1993. Biorąc pod uwagę spożycia piwa, wina i wódki, to łącznie w przeliczeniu na jedną osobę sprowadza się do 10,3 litra czystego alkoholu. Badacze problemów alkoholowych podają, że wzrasta liczba pijących kobiet oraz młodzieży w wieku 18–19 lat. Odsetek osób w wieku maturalnym to 91%.
Violetta Kulik: Jak rozpoznać uzależnienie od alkoholu, jakie są tego sygnały?
Prof. dr hab. Ewa Syrek: Rozpoznanie uzależnienia, jak podaje PARPA (Państwowa Agencja Rozwiązywania Problemów alkoholowych), wiąże się z identyfikacją co najmniej trzech czynników, które występują w pewnym dłuższym czasie, tj. poczucie przymusu picia (tzn. głód alkoholowy); upośledzona zdolność kontrolowania zachowań związanych z piciem; fizjologiczne objawy zespołu abstynenckiego – pojawia się ono, gdy picie alkoholu jest ograniczone (np. drżenie rąk, nadciśnienie tętnicze, nudności, wymioty, zaburzenia snu, omamy wzrokowe i słuchowe ); zwiększona tolerancja alkoholu; zaniedbywanie innych aktywności (np. zainteresowań, aktywności fizycznych itp.). Mimo szkodliwych następstw picia alkoholu nadal występuje uporczywe upijanie się. Następują poważne zmiany chorobowe w układzie nerwowym, pokarmowym, hormonalnym, układzie krążenia oraz zaburzenia zdrowia psychicznego. Poza konsekwencjami zdrowotnymi uzależnienie od alkoholu wywołuje wiele problemów zaburzających funkcjonowanie rodziny, problemów związanych z pełnieniem ról zawodowych i społecznych. Konsekwencje te mają zatem wymiar jednostkowy, rodzinny i społeczny.
Violetta Kulik: W wielu rodzinach istnieje problem alkoholowy, jak można definiować „rodzinę z problemem alkoholowym”, jak funkcjonują dzieci w takiej rodzinie?
Prof. dr hab. Ewa Syrek: Rodzina w ujęciu systemowym stanowi złożoną strukturę. Osoby w rodzinie łączy m.in. więź emocjonalna, wzajemne interakcje, wspólnota ekonomiczna, mieszkaniowa i egzystencjalna. Jeżeli w rodzinie występuje problem, np. zdrowotny – w tym przypadku choroba alkoholowa któregoś z członków rodziny, to wpływa ona na całą rodzinę, ich styl życia i wzajemne relacje, ale także na każdego z członków rodziny. Rodzinę z problemem alkoholowym można rozumieć jako grupę/system, w którym istnienie u któregoś z dorosłych członków rodziny problem alkoholowy (choroba alkoholowa/uzależnienie od alkoholu), generującego negatywne zmiany w relacjach między osobą uzależnioną od alkoholu, a pozostałymi członkami rodziny oraz wzajemnie między pozostałymi członkami rodziny, a którego konsekwencje wpływają na jakość życia i dobrostan jednostkowy rodzinny/grupowy, a także szersze życie społeczne. Wiele badań naukowych wskazuje, że nałóg/uzależnienie któregoś z rodziców jest czynnikiem spajającym rodzinę, a dzieci pełnią w niej określone role, by przetrwać w rodzinie, przystosowując się do sytuacji, role te stanowią mechanizm obronny. W literaturze przedmiotu opisywane są takie role jak: „bohater rodzinny”, z którego rodzina jest dumna, często wyróżnia się w nauce, sporcie, dąży do doskonałości, „maskotka” – zabawia innych, odwraca uwagę od istniejącego problemu alkoholowego, „kozioł ofiarny” – rodzina upatruje w nim przyczyny/winy zaistniałego problemu, „dziecko zagubione” – ma trudności, nie jest w stanie odnaleźć się w swoim środowisku (rodzinie, szkole, grupie rówieśników). Warto podkreślić, że dzieciństwo stanowi przedmiot zainteresowań poznawczo-badawczych wielu dyscyplin naukowych, nakreślając obraz dzieciństwa w wielu wymiarach, np. prawnych, społecznych, kulturowych. Nauki psychologiczne akcentują znaczenie doświadczeń z dzieciństwa dla dalszego rozwoju. W wyniku wychowywania się, doświadczania trudnych sytuacji, w środowisku rodzinnym z problemem alkoholowym dzieci te, jako osoby dorosłe, mają liczne problemy, z którymi często sobie nie radzą, ponieważ nie rozumieją, że problemy te wynikają z doświadczania trudnych sytuacji w życiu codziennym. W książce pt. „Codzienność w perspektywie doświadczeń dorosłych dzieci alkoholików. Zarządzanie rozwojem osobistym” narracje badanych studentów, dorosłych dzieci alkoholików (DDA) obrazują ich dzieciństwo w rodzinie z problemem alkoholowym oraz konsekwencje tych dziecięcych doświadczeń w dorosłości. Dodać należy, że każda rodzina z problemem alkoholowym wypracowuje własne sposoby funkcjonowania, ale osoba uzależniona od alkoholu ma niezaprzeczalny negatywny wpływ na wszystkich członków rodziny, co w konsekwencji prowadzi do rozpadu rodziny.
Violetta Kulik: Jakie są konsekwencje doświadczeń i przeżyć dziecięcych w rodzinie z problemem alkoholowym w ich dorosłym życiu?
Prof. dr hab. Ewa Syrek: Narracje badanych, dorosłych dzieci alkoholików (DDA) zamieszczone w książce dają pełny obraz tych konsekwencji i wskazują ich zróżnicowanie. Jest wiele badań prezentowanych w publikacjach naukowych, ukazujących funkcjonowanie dorosłych dzieci alkoholików w różnych obszarach życia, co daje możliwość wieloaspektowego spojrzenia na ten trudny problem. Wywiady prowadzone ze studentami, zamieszczone w książce, uwidaczniają, że młodzi dorośli borykają się z wieloma trudnościami. Są to trudności z precyzowaniem i wyrażaniem emocji, trudności w relacjach społecznych i osobistych, zagubienie, brak umiejętności/kompetencji w rozwiązywaniu sytuacji problemowych/trudnych, lęk przed zdemaskowaniem, niskie poczucie własnej wartości, smutek, osamotnienie, strach przed porzuceniem, powielanie schematów z rodziny pochodzenia. Wiąże się to z deficytami u dorosłych dzieci alkoholików, a ich źródło tkwi w rodzinie dysfunkcyjnej co oznacza, że rodziny z problemem alkoholowym nie wypełniają przypisanych im funkcji należycie, zgodnie z przyjętymi i akceptowanymi społecznie i kulturowo wartościami i normami (np. zaniedbywanie potrzeb dziecka zarówno w sferze warunków egzystencjalnych jak i emocjonalnych). Niektórzy badacze sygnalizują, że w rolach zawodowych osoby te przyjmują schematy postępowania (role) podobne do tych jakie pełnili w rodzinie z problemem alkoholowym. Nie sposób także powiedzieć o tym, że we współczesnym społeczeństwie młodzi dorośli, wchodząc w dorosłe życie, czują się szczególnie niepewnie jeśli chodzi o podejmowanie decyzji i realizację swoich planów edukacyjnych, zawodowych czy rodzinnych. Współczesne zagrożenia globalne, wojny, katastrofy, kryzysy społeczno-ekonomiczne i polityczne, wielość sprzecznych informacji (tzw. fake news) wiąże się z poczuciem zagrożenia i niepewności egzystencjalnej, czyli jak to określa Ulrich Beck, jest to życie w „społeczeństwie ryzyka”.
Violetta Kulik: Czym charakteryzuje się uzależnienie od alkoholu, a czym współuzależnienie – na czym ono polega?
Prof. dr hab. Ewa Syrek: W literaturze przedmiotu można znaleźć wiele definicji i charakterystyk, ale chciałabym przytoczyć ogólną charakterystykę osób uzależnionych od alkoholu, zarysowana przez Jerzego Melibrudę (psychologa, psychoterapeutę specjalizującym się w problematyce uzależnień). Podkreśla on, że mimo różnic indywidualnych w większości osób uzależnionych od alkoholu można wskazać na kilka cech wspólnych, destruktywnych psychicznie, powodujących destrukcyjne funkcjonowanie, np. nastawienie autodestrukcyjne (m.in. niskie poczucie wartości, dręczenie siebie, myśli samobójcze), destrukcyjne schematy relacji międzyludzkich (m.in. agresywność, podejrzliwość, brak zaufania, antyspołeczne/aspołeczne zachowania, rozpad systemu wartości), deficyty w zakresie umiejętności interpersonalnych, intrapersonalnych i zadaniowych. Interdyscyplinarna literatura przedmiotu stanowi bogactwo definicji, koncepcji i modeli dotyczących problematyki alkoholowej, dotyczy to także ujęcia i charakterystyki współuzależnienia. Badacze tego problemu wyodrębnili trzy modele współuzależnienia: psychologiczny, osobowościowy i adaptacyjny. Najogólniej mówiąc, osoba współuzależniona podporządkowuje swój styl życia, swoje funkcjonowanie osobie uzależnionej w rodzinie , koncentruje się na tej osobie, podlega jej manipulacji, ukrywa problem alkoholowy, który występuje w rodzinie, wypiera ten problem, ma poczucie winy za zaistniałą sytuację. U tych osób występują zaburzenia emocjonalne, zaburzenia psychosomatyczne, stany depresyjne i lękowe, dobrostan osoby współuzależnionej jest zaburzony.
Violetta Kulik: Jakie są możliwości pomocy i wsparcia dla dorosłych dzieci alkoholików – z jakiej pomocy korzystali badani studenci (DDA)?
Prof. dr hab. Ewa Syrek: W biografii swojego życia, jak wskazuje psychologia, człowiek ma możliwości zmieniania się. Konsekwencje dziecięcych doświadczeń są bardzo zróżnicowane indywidualnie. Gdy dzieciństwo mija, osoba wchodzi w kolejne etapy rozwoju i nadchodzi czas dokonywania wyborów związanych z bliskimi relacjami, wyborów edukacyjnych, zawodowych. Warto dodać, że dobrostan psychospołeczny człowieka jest uwarunkowany wieloma zmiennymi, tworzącymi strukturę wzajemnie powiązanych komponentów m.in. wiedzy/informacji, umiejętności i zdolności, pozwalających na funkcjonowanie w wielu sferach życia, w zmieniającym się dynamicznie współczesnym świecie. W Deklaracji Zdrowia Psychicznego Światowej Organizacji Zdrowia (WHO) podkreśla się, że zdrowie i dobrostan psychiczny mają zasadnicze znaczenie dla jakości życia, pozwalając ludziom prowadzić satysfakcjonujące twórcze życie oraz aktywności społeczne i obywatelskie. Dorosłe dzieci alkoholików z bagażem doświadczeń z dzieciństwa, mają, jak już podkreśliłam wcześniej, wiele problemów, z którymi nie zawsze sobie radzą i nie zawsze też znajdują pomoc i wsparcie. Osoby uzależnione od alkoholu i współuzależnione mogą korzystać z różnych form wsparcia i pomocy profesjonalnej np. grupy samopomoce Al-Anon, Ośrodki Psychoedukacji, psychoterapia (indywidualna, grupowa) i inne.
Należy jednak podkreślić, że zwracanie się/proszenie o pomoc, jest dla tych osób bardzo trudne. Poszukiwanie pomocy i wsparcia (np. instytucjonalnego) jest ważnym wyborem, ukierunkowanym na zmianę. Osoby badane (DDA) w swoich wypowiedziach (cytowanych w książce) wskazują, jak bardzo trudna, pełna obaw i lęków była dla nich decyzja o podjęciu psychoterapii. Respondenci, którzy skorzystali z psychoterapii dzielą się w swych wypowiedziach jej efektami. Interesujące poznawczo są relacje respondentów, dotyczące przeżywania terapii oraz oceny jej osobistych efektów, poszukiwania i odnajdywania sensów. Badani studenci (nasi respondenci DDA) mieli także opiekę duchową duszpasterza akademickiego – opisują, jakie miała ona dla nich znaczenie.
Violetta Kulik: Dlaczego warto przeczytać tą książkę pt. „Codzienność w perspektywie doświadczeń dorosłych dzieci alkoholików. Zarządzanie rozwojem osobistym”, o której rozmawiamy?
Prof. dr hab. Ewa Syrek: Problematyka będąca treścią książki jest wyjątkowo ważna społecznie i wychowawczo, ze względu na rosnący problem alkoholizmu i jego szerokie spektrum konsekwencji. Celem monografii jest ukazanie szerszego tła społeczno-kulturowego i środowiskowego analizowanych zagadnień, a narracje badanych studentów DDA, są wyjątkowo ważną poznawczo egzemplifikacją osobistych doświadczeń i przeżyć w życiu codziennym. Dla wielu czytelników o podobnych doświadczeniach mogą one być inspiracją do podjęcia takich decyzji, które diametralnie zamienią ich dobrostan osobisty, oraz jakość życia na lepsze, bardziej satysfakcjonujące, jak również skłonią do pomagania innym w podobnie trudnej sytuacji, którzy poszukują pomocy i możliwości zmiany. Treści naukowe i narracje badanych osób- studentów DDA mają szeroką perspektywę wykorzystania w praktyce życia osobistego, zawodowego i społecznego. Młodzi dorośli, w większości mają ambicje i aspiracje zawodowe, związane z osiąganiem sukcesu zawodowego i awansu społecznego, dlatego tak istotne w tym procesie są autorefleksja, kompetencje i strategie przyszłościowe, a także motywacja i otwartość na rozwój osobisty, efektywne podejmowanie decyzji, inteligencja emocjonalna, umiejętności budowania relacji osobistych i relacji w zbiorowościach. W książce znajdują się także konteksty edukacji zdrowotnej w profilaktyce alkoholizmu.
Violetta Kulik: Bardzo dziękuję za rozmowę.
Prof. dr hab. Ewa Syrek: Ja również bardzo dziękuję i bardzo serdecznie zapraszam do lektury książki: https://sbc.org.pl/dlibra/publication/688665 – książkę można pobrać nieodpłatnie w formie pliku PDF.
prof. dr hab. Ewa Syrek