| Autorka: dr Agnieszka Sikora |
Na 8 czerwca 2025 roku przesunięto start misji Axiom-4 na Międzynarodową Stację Kosmiczną (ISS), w której ramach odbędzie się pierwsza polska misja technologiczno-naukowa IGNIS. W skład czteroosobowej załogi wchodzą: Peggy Whitson (Stany Zjednoczne, dowódca), Shubhanshu Shukla (Indie, pilot), dr inż. Sławosz Uznański-Wiśniewski (Polska, specjalista misji) oraz Tibor Kapu (Węgry, specjalista misji). W ramach misji Polak przeprowadzi 13 eksperymentów opracowanych przez polskie firmy i uczelnie wyższe. Zakres badań będzie szeroki i obejmie m.in. zdrowie astronautów, mikrobiom, nowe materiały oraz technologie, w tym wykorzystanie sztucznej inteligencji. Wśród badań, które przeprowadzi polski astronauta, znajdzie się projekt AstroMentalHealth opracowany przez zespół naukowców z Uniwersytetu Śląskiego w Katowicach.
Pakiet badań misji Ax-4 obejmuje około 60 eksperymentów naukowych i działań badawczych zaprojektowanych przez zespoły naukowców z 31 krajów, w tym m.in. USA, Indii, Polski, Węgier, Arabii Saudyjskiej, Brazylii, Nigerii, Zjednoczonych Emiratów Arabskich. Będzie to największa liczba eksperymentów naukowych przeprowadzonych w ramach misji Axiom Space na ISS. Ale zanim doszło do podpisania kontraktów instytucji naukowych z Europejską Agencją Kosmiczną (ESA), trwał kilkumiesięczny proces, podczas którego ESA we współpracy z Ministerstwem Rozwoju i Technologii oraz Polską Agencją Kosmiczną dokonywała oceny wykonalności oraz bezpieczeństwa zgłoszonych eksperymentów. Zgłoszone projekty obejmowały różnorodne dziedziny nauki, w tym m.in. badania wpływu pobytu w kosmosie na dobrostan psychiczny człowieka, działanie zaawansowanych jednostek AI w warunkach niskiej grawitacji, monitorowanie poziomu hałasu na ISS czy wykorzystanie mikroglonów w przyszłych misjach kosmicznych i medycynie kosmicznej.
Projekt AstroMentalHealth (pełna nazwa: Mental and behavioral health, work performance, and interaction with nature and technological environment during a space mission – psychological monitoring and intervention programs) jest realizowany przez interdyscyplinarny zespół naukowców pod kierownictwem dr Agnieszki Skorupy z Instytutu Psychologii na Wydziale Nauk Społecznych Uniwersytetu Śląskiego. Jego celem jest przeprowadzenie badań na ISS i w analogowym habitacie kosmicznym Lunares w Pile oraz sprawdzenie wpływu izolacji kosmicznej oraz warunków panujących na stacji na zdrowie psychiczne człowieka i psychologiczne funkcjonowanie astronautów podczas krótkotrwałej misji kosmicznej. Wyniki badań mogą być przydatne podczas selekcji i szkolenia przyszłych astronautów.
Członkowie zespołu | archiwum prywatne
Wśród członków zespołu znaleźli się także inni pracownicy Instytutu Psychologii UŚ: dr Mateusz Paliga, prof. UŚ – wicekierownik projektu – oraz dr Dagna Kocur, prof. UŚ. W skład grupy badawczej wchodzą ponadto przedstawiciele innych ośrodków naukowych oraz reprezentanci sektora prywatnego: prof. dr hab. Dariusz Galasiński – Centrum Interdyscyplinarnych Badań nad Zdrowiem i Chorobą Uniwersytetu Wrocławskiego, dr hab. Justyna Ziółkowska – Uniwersytet SWPS, mgr Konrad Opaliński – Uniwersytet Zielonogórski, dr inż. arch. Leszek Orzechowski – Space is Moore sp. z o.o. i mgr inż. arch. Agata Mintus – Space is Moore sp. z o.o.
Dr Agnieszka Skorupa od wielu lat zajmuje się psychologią ekstremalną, czyli ekspozycją człowieka na ekstremalne konteksty środowiskowe. Jej doktorat był skoncentrowany na adaptacji do warunków polarnych i do pracy długotrwałej w stacjach polarnych.
– Bazy polarne bardzo często opisywane są w literaturze jako analogiczne do kosmosu ze względu na izolację fizyczną i społeczną uczestników wypraw oraz ekstremalne warunki środowiskowe. Stąd pojawiła się propozycja współpracy z analogowym habitatem marsjańskim i księżycowym LunAres w Pile – wspomina dr Agnieszka Skorupa. – Prowadziliśmy dwuipółletnie badania podczas izolowanych dwutygodniowych misji. Analiza danych zebranych od 88 astronautów analogowych pozwoliła nam zdobyć cenne doświadczenie. Naszym celem było określenie, w jakim stopniu różne środowiska można uznać za odpowiedniki warunków kosmicznych, jakie są ich zalety i ograniczenia oraz które zmienne warto monitorować.
AstroMentalHealth jest pierwszą próbą zweryfikowania in vivo, czyli w kosmosie, tych założeń, które od lat naukowcy sprawdzają podczas misji analogowych. – Nie tylko przeprowadzimy badania astronautów w przestrzeni kosmicznej, ale równolegle zastosujemy te same procedury w Lunaresie. Dzięki temu uzyskamy najbardziej unikatowe i bezpośrednie porównanie, które pokaże, na ile dane zebrane w warunkach analogowych oddają rzeczywistą adaptację człowieka do krótkotrwałej misji kosmicznej – dodaje dr Agnieszka Skorupa.
Projekt AstroMentalHealth naukowcy złożyli w sierpniu 2023 roku w odpowiedzi na zaproszenie Polskiej Agencji Kosmicznej, która ogłosiła, że w związku z zakwalifikowaniem dr. inż. Sławosza Uznańskiego- -Wiśniewskiego do misji Axiom-4 polscy naukowcy będą mieli możliwość przeprowadzenia swoich badań zarówno z zakresu technologii, jak i nauk społecznych, medycznych i działań edukacyjnych na Międzynarodowej Stacji Kosmicznej (ISS). W listopadzie 2023 roku ukazała się krótka lista projektów wstępnie zakwalifikowanych do realizacji i rozpoczęły się negocjacje. Polska Agencja Kosmiczna miała bowiem do dyspozycji ograniczoną liczbę godzin czasu pracy astronauty, którą musiała podzielić na minuty pomiędzy kilkanaście eksperymentów (na potrzeby ich wszystkich przeznaczone było jedynie 10 kg cargo).
– W tej kwestii nasz projekt ma przewagę nad innymi, ponieważ nie potrzebujemy wynosić na orbitę żadnego specjalistycznego sprzętu – wyjaśnia dr Mateusz Paliga, prof. UŚ. – Możemy korzystać ze sprzętu dostępnego na ISS, co rodzi też swoje wyzwania, bo używając aparatury należącej do ESA lub NASA, musieliśmy występować o dodatkowe zgody. Projekt natomiast jest w założeniu eksperymentem czasochłonnym, ponieważ procedury, jak choćby nagrywanie wideodzienników, zajmują sporo czasu.
Po negocjacjach AstroMentalHealth został zakwalifikowany na ostateczną listę, a w kwietniu 2024 roku podpisano umowę na realizację projektu.
– Od tego momentu ruszyły intensywne działania na wielu frontach. Na początku musieliśmy uzyskać wymagane zgody komisji etycznych, ponieważ projekt obejmuje badania prowadzone na człowieku – wyjaśnia dr Mateusz Paliga, prof. UŚ. – W pierwszej kolejności należało uzyskać akceptację Komisji Bioetycznej Wojskowego Instytutu Medycznego, obowiązkową dla wszystkich polskich eksperymentów. Równolegle staraliśmy się o zgodę Medical Board ESA na badania z udziałem astronauty z misji Ax-4. Kolejnym etapem było zatwierdzenie projektu przez NASA. Dodatkowo potrzebna była jeszcze opinia Komisji Etyki Uniwersytetu Śląskiego, ponieważ prowadzimy także badania naziemne z udziałem astronautów analogowych – a żadna z wcześniej wspomnianych instytucji nie mogła wypowiadać się w sprawie etyczności badań z udziałem astronautów analogowych. Ostatnią zgodę otrzymaliśmy w styczniu 2025 roku.
W trakcie oczekiwania na zgody naukowcy z Uniwersytetu Śląskiego wraz z dwoma zespołami z ESA dopracowywali procedury, które będą obowiązywały na ISS, takie jak konkretne instrukcje czy obsługa sprzętu. Od marca 2025 roku eksperyment można uznać za gotowy do realizacji.
Naukowcy z UŚ | archiwum prywatne
Przed budynkiem LunAresu | fot. Agnieszka Sikora
Naukowcy z UŚ ze Sławoszem Uznańskim-Wiśniewskim | archiwum prywatne
Przygotowując tak niezwykły projekt, bierze się po uwagę jego oryginalność i innowacyjność. Jak powszechnie wiadomo, Jurij Gagarin był pionierem załogowych lotów kosmicznych, ale w dużej mierze jego lot stanowił także eksperyment psychologiczny. Po raz pierwszy można było zbadać, jak człowiek radzi sobie z ekstremalnymi warunkami kosmicznymi, jak wpływa na niego odizolowanie i brak stałej obsługi oraz jak reaguje na stres związany z lotem.
– Powiedzmy sobie szczerze: w czasach Gagarina ludzi do misji kosmicznych nie selekcjonowano pod względem cech psychologicznych, a przynajmniej nie był to priorytet. Ważniejsze były cechy fizyczne i profil zawodowy – zauważa dr Agnieszka Skorupa.
Ku zaskoczeniu naukowców z projektu Astro- MentalHealth okazało się, że w komosie dotąd prowadzono stosunkowo niewiele badań psychologicznych. Dominują szeroko zakrojone analizy w ramach tzw. human studies, są one jednak najczęściej interpretowane z perspektywy medycyny czy biologii człowieka. Aspekt psychologiczny pozostaje nadal słabo poznany.
– Wiele publikacji naukowych dotyczy badań prowadzonych w środowiskach analogowych. Często opatrzone są klauzulami w stylu „jak na ISS”. Inne dotyczą analiz post factum bądź badań realizowanych na etapie rekrutacji. Natomiast to, co dzieje się bezpośrednio podczas misji, jest badane niezwykle rzadko. Dlatego udział w takim projekcie to wyjątkowy przywilej i niepowtarzalna szansa – podsumowuje dr Agnieszka Skorupa.
Artykuł pt. „Kosmiczny eksperyment psychologów z UŚ” ukazał się w majowym numerze „Gazety Uniwersyteckiej UŚ” nr 8 (328).