Uniwersytet Śląski w Katowicach

Plan S to międzynarodowa inicjatywa mająca na celu zapewnienie otwartego dostępu do wyników badań naukowych finansowanych ze środków publicznych. Została ogłoszona w 2018 roku przez konsorcjum cOAlition S, które reprezentuje kilkadziesiąt instytucji finansujących badania naukowe, w tym Europejską Radę Badań Naukowych (ERC) i Komisję Europejską.

Głównym celem Planu S jest umożliwienie każdemu swobodnego dostępu do publikacji naukowych, co ma przyspieszyć rozwój nauki, poprawić jej wyniki i wpłynąć na bardziej skuteczne rozwiązywanie globalnych problemów. Inicjatywa zakłada, że od 1 stycznia 2021 roku publikacje wynikające z projektów finansowanych przez publiczne instytucje badawcze muszą być udostępniane w czasopismach lub repozytoriach o otwartym dostępie.

Plan S wyraźnie stawia na jakość publikacji i przejrzystość. Wymaga, aby publikacje były dostępne od razu po publikacji i pozbawione opóźnień, które wynikają z tzw. „embargo”. Ponadto, Plan S wprowadza ograniczenia dotyczące publikacji w czasopismach typu hybrydowego, które oferują opcje otwartego dostępu, ale jednocześnie pobierają opłaty za publikację artykułów.

Inicjatywa skupia się na uczciwym publikowaniu, eliminując tzw. „predatory publishing” – praktyki nieuczciwego wydawania niskiej jakości czasopism naukowych w celu zysku. Plan S ma również na celu zwiększenie transparentności w procesie oceny i publikowania prac naukowych.

cOAlition S jest otwarte na współpracę z innymi konsorcjami i organizacjami, a ich celem jest globalne wdrożenie Planu S. Wprowadzenie tej inicjatywy ma ogromne znaczenie dla naukowców, instytucji badawczych i społeczeństwa jako całości, ponieważ sprzyja wykorzystywaniu badań naukowych do rozwoju wiedzy, edukacji i rozwiązywania współczesnych wyzwań.

Więcej na ten temat pod linkiem: https://www.coalition-s.org/

Publikacje w Open Access (OA) to artykuły naukowe udostępniane bezpłatnie i bez ograniczeń na zasadach otwartego dostępu. Celem OA jest zwiększenie dostępności wiedzy naukowej, umożliwiając każdemu na całym świecie dostęp do wyników badań naukowych. Open Access przyczynia się do promowania edukacji i badań, umożliwiając studentom, nauczycielom akademickim, badaczom i zainteresowanym osobom swobodny dostęp do najnowszych odkryć naukowych. Dzięki modelowi OA, publikacje mogą być szybko i szeroko rozpowszechniane, co sprzyja postępowi naukowemu i innowacjom. Publikacje Open Access są dostępne w specjalnych czasopismach OA lub w tradycyjnych czasopismach oferujących opcję publikacji w otwartym dostępie. Prace te często podlegają zwykłemu procesowi recenzji, zapewniając ich wysoką jakość i wiarygodność.

Open Access (OA) można podzielić na kilka głównych typów, które różnią się zakresem i warunkami udostępniania treści naukowych:

Złoty Open Access (Gold OA): Publikacje są natychmiast dostępne w sposób otwarty bezpośrednio w czasopiśmie naukowym. Autorzy często pokrywają koszty publikacji, znane jako Article Processing Charges (APC), aby ich prace były dostępne za darmo dla czytelników.

Zielony Open Access (Green OA): Autorzy umieszczają kopię swojej pracy w instytucjonalnym lub przedmiotowym repozytorium, często po upłynięciu pewnego okresu embarga narzuconego przez wydawców tradycyjnych czasopism.

Platynowy lub Diamentowy Open Access (Platinum or Diamond OA): Publikacje są dostępne od razu w sposób otwarty, bez opłat dla autorów i czytelników. Czasami są to działania wspierane przez instytucje, stowarzyszenia naukowe lub granty.

Czarny Open Access (Black OA): Termin ten odnosi się do nielegalnego udostępniania płatnych treści naukowych w sposób otwarty, na przykład przez pirackie strony internetowe.

Bronze Open Access: Artykuły są dostępne za darmo na stronie wydawcy bez jasno określonej licencji OA, często jako część promocji lub tymczasowego otwarcia treści.

Hybrydowy Open Access: Artykuły są publikowane w tradycyjnych czasopismach subskrypcyjnych, ale poszczególne artykuły mogą być udostępnione na zasadach OA, jeśli autor zapłaci odpowiednie opłaty.

Każdy z tych modeli ma swoje zalety i wady, a wybór odpowiedniego typu Open Access zależy od wielu czynników, takich jak wymogi finansowe, polityki wydawców i instytucji, a także preferencje samych autorów.

Otwarte monografie to publikacje naukowe udostępniane w ramach Open Access, zapewniające wolny i nieograniczony dostęp do pełnotekstowych książek naukowych. W odróżnieniu od tradycyjnych monografii, które często są drogie i ograniczone w dostępie, otwarte monografie umożliwiają szerokie rozpowszechnianie wiedzy i są dostępne dla każdego z połączeniem internetowym. Wpływają one na zwiększenie widoczności pracy naukowców i promują współdzielenie wiedzy bez barier finansowych, co jest szczególnie ważne w dziedzinach, gdzie monografie są kluczowym medium publikacyjnym.

Przykłady wydawnictw, które oferują otwarte monografie, obejmują:

Open Book Publishers – niezależne wydawnictwo akademickie, które specjalizuje się w publikacji monografii naukowych dostępnych w otwartym dostępie.

 https://www.openbookpublishers.com/

Directory of Open Access Books (DOAB) – platforma zrzeszająca wydawnictwa publikujące książki w Open Access, zapewniająca łatwy dostęp do ich katalogów.

https://www.doabooks.org

Project MUSE – zapewniający książki i czasopisma z dziedziny nauk humanistycznych i społecznych w modelu Open Access.

https://muse.jhu.edu

SpringerOpen – część Springer Nature, oferuje książki naukowe w otwartym dostępie z różnych dyscyplin.

https://www.springeropen.com/books

MIT Press Open – wydawnictwo powiązane z Massachusetts Institute of Technology, publikuje otwarte monografie naukowe, zwłaszcza w dziedzinie nauki i techniki.

https://mitpress.mit.edu/mit-press-open

Wydawnictwa te często współpracują z instytucjami akademickimi i badawczymi, aby promować dystrybucję i dostępność wysokiej jakości treści naukowych.

Licencje Creative Commons (CC) odgrywają kluczową rolę w promowaniu otwartej nauki, umożliwiając autorom i twórcom wybór sposobu udostępniania ich dzieł. Te licencje zapewniają elastyczność w zakresie praw do kopiowania, dystrybucji, edytowania oraz wykorzystywania materiałów, z jednoczesnym zachowaniem praw autorskich. W kontekście otwartej nauki, licencje CC ułatwiają szeroki dostęp do publikacji naukowych, danych badawczych oraz materiałów edukacyjnych, co przyspiesza wymianę wiedzy i wspiera innowacje poprzez umożliwienie naukowcom na całym świecie dostępu do najnowszych odkryć bez barier prawnych czy finansowych.

Implementacja licencji CC w otwartej nauce ma na celu nie tylko zwiększenie dostępności materiałów naukowych, ale także promowanie współpracy między badaczami. Przez zezwolenie na modyfikacje i adaptacje dzieł, licencje te sprzyjają tworzeniu nowej wiedzy na podstawie istniejących zasobów. Ponadto, umożliwiają one naukowcom i instytucjom spełnienie wymogów finansujących dotyczących otwartego dostępu, co jest coraz częściej warunkiem uzyskania dofinansowania na badania.

W efekcie, licencje Creative Commons stanowią fundament dla etosu otwartej nauki, zachęcając do dzielenia się wiedzą naukową i edukacyjną na zasadach, które są korzystne zarówno dla autorów, jak i społeczeństwa. Ułatwiają one usuwanie barier w dostępie do wiedzy, co jest kluczowe dla postępu naukowego i edukacyjnego na świecie.

Istnieje kilka głównych rodzajów licencji CC, które różnią się zakresem przyznawanych wolności oraz rodzajem wymaganych zobowiązań. Oto one:

CC BY (Uznanie autorstwa): Ta licencja pozwala innym na dystrybucję, remix, adaptację i budowanie na bazie dzieła, nawet komercyjnie, pod warunkiem podania nazwiska autora i linku do licencji. Jest to najbardziej liberalna spośród licencji CC, promująca maksymalną otwartość i dostępność.

CC BY-SA (Uznanie autorstwa-Na tych samych warunkach): Umożliwia innym remixowanie, adaptowanie i budowanie na bazie dzieła, nawet w celach komercyjnych, pod warunkiem, że nowe dzieła są licencjonowane na tych samych warunkach. Jest to licencja często używana przez Wikipedia.

CC BY-ND (Uznanie autorstwa-Bez utworów zależnych): Pozwala na komercyjne i niekomercyjne wykorzystanie dzieła, pod warunkiem, że dzieło jest rozpowszechniane bez zmian i w całości, z podaniem autora.

CC BY-NC (Uznanie autorstwa-Użycie niekomercyjne): Umożliwia innym remiksowanie, adaptowanie i rozwijanie dzieła niekomercyjnie, a nowe dzieła muszą również uwzględniać autora i być niekomercyjne, ale nie muszą być licencjonowane na tych samych warunkach.

CC BY-NC-SA (Uznanie autorstwa-Użycie niekomercyjne-Na tych samych warunkach): Pozwala innym na remiksowanie, adaptowanie i rozwijanie dzieła niekomercyjnie, pod warunkiem, że licencjonują swoje nowe twórczości na identycznych warunkach i podają autorstwa oryginalnego dzieła.

CC BY-NC-ND (Uznanie autorstwa-Użycie niekomercyjne-Bez utworów zależnych): Najbardziej restrykcyjna licencja, która pozwala innym na pobieranie dzieł i dzielenie się nimi z innymi, pod warunkiem, że nie zmieniają ich i nie używają komercyjnie, a także podają autorstwo.

Każda z tych licencji umożliwia autorom zachowanie praw autorskich, jednocześnie umożliwiając innym używanie i rozpowszechnianie ich dzieł na różnych warunkach. Wybór odpowiedniej licencji CC zależy od tego, jak autor chce, aby jego dzieło było używane i rozpowszechniane.

Drapieżne wydawnictwa, które pojawiły się na przełomie XX i XXI wieku, wykorzystują rosnącą popularność modelu otwartego dostępu (open access) do publikacji naukowych. Zjawisko to zyskało na znaczeniu wraz z rozwojem internetu i cyfryzacji procesu publikacyjnego, umożliwiając szybkie i szerokie rozpowszechnianie treści naukowych. Historia drapieżnych wydawnictw jest ściśle związana z naciskiem na naukowców do publikowania ich badań, co często podsumowuje się hasłem „publikuj albo zgiń”. Ten presja stworzyła podatny grunt dla wydawnictw, które oferują szybką publikację za opłatą, często kosztem naukowej rzetelności i jakości procesu recenzyjnego.

Charakterystyka drapieżnych wydawnictw obejmuje kilka kluczowych cech:

•     Brak lub niska jakość procesu recenzji: Prace są często publikowane z minimalnym lub żadnym procesem recenzji przez rówieśników, co podważa wiarygodność i naukową wartość publikacji.

•     Agresywne taktyki marketingowe: Autorzy są bombardowani zaproszeniami do publikacji lub uczestnictwa w konferencjach, które często nie mają ugruntowanej reputacji akademickiej.

•     Ukryte lub wysokie opłaty: Wydawnictwa mogą nie informować jasno o opłatach za publikację lub nagle je nałożyć po zaakceptowaniu artykułu.

•     Fałszywe wskaźniki prestiżu: Niektóre wydawnictwa fałszywie twierdzą, że są indeksowane w renomowanych bazach danych lub posiadają wysokie wskaźniki impact factor.

Narodowe Centrum Nauki (NCN) aktywnie przeciwdziała tym praktykom, ostrzegając szczególnie młodych naukowców i doktorantów przed współpracą z takimi wydawcami. NCN definiuje drapieżne czasopisma jako te, które nie przestrzegają standardów oceny eksperckiej, co może prowadzić do negatywnych konsekwencji dla reputacji naukowej autorów i wartości merytorycznej publikowanych badań.

NCN podkreśla, że nie popiera działalności drapieżnych wydawnictw i w przypadkach, gdy dowiedzione zostanie, że artykuł finansowany przez NCN został opublikowany w takim czasopiśmie, od kierownika projektu będzie wymagane usunięcie numeru projektu z publikacji oraz zwrot kosztów publikacji. Aby uniknąć takich sytuacji, NCN zaleca dokładną weryfikację czasopism przed decyzją o publikacji, korzystając z narzędzi i baz, które mogą pomóc w identyfikacji wiarygodnych wydawnictw​​​​​​

List dyrektora NCN ws. „drapieżnych czasopism” (predatory journals)

OPUS – baza dorobku naukowego UŚ

Repozytorium OPUS Uniwersytetu Śląskiego to cyfrowa platforma służąca archiwizacji, udostępnianiu i promowaniu dorobku naukowego społeczności akademickiej tej uczelni. Jest to otwarte źródło wiedzy, które umożliwia swobodny dostęp do publikacji naukowych, prac dyplomowych, artykułów, monografii oraz innych materiałów badawczych tworzonych przez naukowców, doktorantów i studentów Uniwersytetu Śląskiego. OPUS został zaprojektowany, by wspierać otwartą naukę i maksymalizować widoczność badań prowadzonych na uczelni, a także ułatwić wymianę wiedzy na poziomie krajowym i międzynarodowym.

Misja repozytorium OPUS koncentruje się na promowaniu zasad otwartego dostępu do wiedzy naukowej oraz zwiększaniu dostępności dorobku uczelni w globalnej przestrzeni naukowej. Platforma ta nie tylko umożliwia bezpłatny dostęp do szerokiej gamy zasobów naukowych, ale również zapewnia ich długoterminową ochronę i zachowanie. Dzięki OPUS, Uniwersytet Śląski znacząco przyczynia się do rozwoju otwartej nauki i demokratyzacji dostępu do wiedzy naukowej, co jest kluczowe dla postępu badawczego i innowacyjności w różnych dziedzinach wiedzy. Repozytorium stanowi ważne narzędzie w budowaniu mostów między nauką a społeczeństwem, umożliwiając szerokie wykorzystanie osiągnięć naukowych w praktyce społecznej, gospodarczej i edukacyjnej.

Zapraszamy do odwiedzenia strony OPUS – repozytorium Uniwersytetu Śląskiego 

CINiBA

Centrum Informacji Naukowej i Biblioteka Akademicka (CINiBA) w Katowicach, otwarte w 2012 roku, stanowi nowoczesną przestrzeń edukacyjną i badawczą, zaprojektowaną z myślą o potrzebach współczesnych użytkowników. Jako wspólny projekt Uniwersytetu Śląskiego i Uniwersytetu Ekonomicznego w Katowicach, CINiBA służy jako centrum zasobów informacyjnych, oferując dostęp do szerokiej gamy materiałów naukowych i literatury fachowej. Zbiory biblioteczne, cyfrowe bazy danych oraz przestrzenie do nauki i pracy grupowej czynią z CINiBA kluczowe miejsce dla rozwoju nauki i edukacji w regionie.

Misja CINiBA koncentruje się na wspieraniu procesu dydaktycznego i badawczego poprzez zapewnienie dostępu do aktualnych zasobów naukowych oraz promowanie otwartości nauki. Priorytetem Centrum jest umożliwienie łatwego dostępu do wiedzy oraz stworzenie warunków sprzyjających wymianie myśli i współpracy międzydydyscyplinarnej. CINiBA angażuje się także w organizację wydarzeń naukowych, warsztatów i szkoleń, które przyczyniają się do podnoszenia kompetencji informacyjnych społeczności akademickiej. Dzięki swojej działalności, Centrum nie tylko umacnia swoją pozycję jako ważny ośrodek naukowy i edukacyjny, ale również aktywnie wspiera rozwój nauki i kultury naukowej na Śląsku i w Polsce.

Zapraszamy do odwiedzenia strony CINiBA

Wydawnictwo Uniwersytetu Śląskiego, istniejące od 1968 roku, pełni kluczową rolę w życiu akademickim i naukowym uczelni. Przekształcone z Działu Wydawniczego w 1975 roku, oferuje bogaty wybór publikacji naukowych i dydaktycznych, odzwierciedlających wielodyscyplinarny charakter Uniwersytetu. Publikacje te, w tym prace zbiorowe, monografie i czasopisma (część z nich na punktowanej liście MNiSW), przyczyniają się do promowania dorobku naukowego i wspierania procesu edukacyjnego. Dzięki pracy zespołu kierowanego przez mgr Beatę Klytę, dr hab. prof. UŚ Martę Tomczok i mgr Joannę Zwierzyńską, wydawnictwo corocznie prezentuje około 200 tytułów, co przekłada się na blisko 4000 arkuszy wydawniczych, znacząco wpływając na rozwój wiedzy i edukacji na poziomie krajowym i międzynarodowym.

Misja Wydawnictwa Uniwersytetu Śląskiego skoncentrowana jest na promocji nauki przez publikowanie prac najwyższej jakości, odpowiadających na potrzeby środowiska akademickiego. Priorytetem jest szeroki dostęp do najnowszych osiągnięć naukowych, wspieranie wymiany myśli i doświadczeń, oraz rozwijanie współpracy z naukowcami i instytucjami. Wydawnictwo aktywnie uczestniczy w życiu naukowym, organizując wydarzenia, które budują mosty między teorią a praktyką. Poprzez te działania, wydawnictwo nie tylko umacnia swoją pozycję na rynku, ale również przyczynia się do kształtowania przyszłości nauki i edukacji, podkreślając swoją rolę jako ważnego gracza na arenie międzynarodowej.

Zapraszamy do odwiedzenia strony internetowej Wydawnictwa Uniwersytetu Śląskiego