„Gazeta Uniwersytecka” | badania naukowe
Na Wydziale Biologii i Ochrony Środowiska realizowany jest projekt pn. „Cyfrowa Entomologiczna Baza Danych HEMIPTERON (CEBD HEMIPTERON)”
Jedne znajdują się na szpilkach entomologicznych w specjalnych gablotach, inne – w postaci preparatów mikroskopowych lub inkluzji – w bursztynie. Ponad 70 tys. pluskwiaków (Hemiptera), bo o nich mowa, tworzy bogatą kolekcję gromadzoną od 50 lat przez naukowców z Katedry Zoologii Uniwersytetu Śląskiego. Obecnie przygotowywana jest cyfrowa baza danych, dzięki której każdy będzie mógł zobaczyć tę niezwykłą entomologiczną różnorodność. Pomysłodawcą i koordynatorem projektu służącego digitalizacji zbioru jest prof. dr hab. Karina Wieczorek z Katedry Zoologii na Wydziale Biologii i Ochrony Środowiska UŚ.
Prof. dr hab. Karina Wieczorek z Katedry Zoologii
Fot. Małgorzata Kłoskowicz
Cenne osobniki z całego świata
Nazwa przygotowywanej cyfrowej entomologicznej bazy danych HEMIPTERON pochodzi od łacińskiego określenia pluskwiaków. Hemiptera to jeden z tzw. wielkiej piątki rzędów owadów, które osiągnęły we współczesnej faunie największy sukces ewolucyjny. Najcenniejsze w kolekcji entomologicznej, która zostanie poddana digitalizacji, są okazy typowe – posiadające wszystkie cechy danego gatunku i pozwalające odróżnić osobniki należące do różnych jednostek taksonomicznych.
– Jest to szczególnie istotne dla naukowców oznaczających nowe gatunki pluskwiaków, ale prowadzących również badania molekularne czy anatomiczne. Digitalizacja i upublicznienie naszej kolekcji unikatowej na skalę europejską z pewnością ułatwi dostęp do okazów osobom zajmującym się naukowo tymi owadami – mówi prof. dr hab. Karina Wieczorek.
Pluskwiaki są niezwykle zróżnicowaną, trzecią pod względem liczebności grupą owadów, wśród których wiele gatunków to ważne pod względem ekonomicznym szkodniki roślin użytkowych. Katedra Zoologii jest jedyną na terenie kraju jednostką naukowo-badawczą zatrudniającą prawie wyłącznie specjalistów hemipterologów.
– W Katedrze Zoologii pracowało i nadal pracuje wielu ekspertów zajmujących się pluskwiakami – specjalistów w zakresie mszyc, czerwców, koliszków, piewików czy pluskwiaków różnoskrzydłych. Wielu z nich, prowadząc swoje badania, przywoziło do Katowic okazy pochodzące nie tylko z najróżniejszych zakątków świata, lecz także z trudno dostępnych rejonów Polski. W ten sposób stopniowo rozrastała się nasza niezwykła kolekcja – mówi zoolog.
Na szpilkach, szkiełkach i w bursztynie
Zbiór Hemiptera znajdujący się w Katedrze Zoologii Wydziału Biologii i Ochrony Środowiska UŚ liczy ponad 70 tys. egzemplarzy. Kolekcja została wstępnie uporządkowana pod względem historycznym i przestrzennym. Znajdują się w niej osobniki w postaci inkluzji w bursztynie niosące informacje o świecie owadów sprzed milinów lat. Najliczniejsze są jednak okazy w postaci preparatów mikroskopowych oraz wypreparowane i przechowywane w gablotach entomologicznych, aby nie uległy przypadkowym uszkodzeniom. W kolekcji znajdują się przedstawiciele pluskwiaków żyjących niemalże na każdym z kontynentów. Naukowcy gromadzą materiał do badań na terenie nie tylko Europy, lecz również obu Ameryk, Azji, Afryki czy Australii, czym należy tłumaczyć bogactwo uniwersyteckiej kolekcji. Opisując nowe gatunki, zostawiają kilka okazów z serii typowej w jednostce, z którą są związani. Odwiedzają również obszary mniej dostępne z racji tematów podejmowanych w ramach realizowanych projektów naukowych czy powstających prac dyplomowych. Dzięki temu w zbiorze gromadzone są też osobniki z terenów parków narodowych czy obszarów Natura 2000. Inną drogą pozyskiwania cennego materiału jest współpraca nawiązywana między entomologami z różnych ośrodków naukowych, którzy często przesyłają interesujące okazy na Wydział Biologii i Ochrony Środowiska w Katowicach. Szczególnie ciekawe, jak podkreśla prof. Karina Wieczorek, są osobniki z Madagaskaru.
– Postępująca degradacja tego środowiska sprawia, że zachowany materiał staje się niezwykle cenny. Zdarza się, że w naszej kolekcji znajdują się jedyni reprezentanci gatunków Hemiptera, które być może w naturalnym środowisku już nie występują – komentuje autorka projektu.
Część kolekcji Hemiptera w Katedrze Zoologii stanowią okazy na szpilkach entomologicznych
Fot. Małgorzata Kłoskowicz
Czytanie etykiet
Prace digitalizacyjne prowadzą dr Agnieszka Bugaj-Nawrocka oraz dr Łukasz Junkiert.
– Nie zatrudniliśmy przypadkowych osób. Są to entomolodzy, absolwenci Katedry Zoologii WBiOŚ UŚ, którzy mają doświadczenie w pracach związanych z kolekcją. Potrafią czytać etykiety, weryfikować ich poprawność oraz wiedzą, jak obchodzić się z okazami, aby ich nie uszkodzić – wyjaśnia prof. Karina Wieczorek.
Przygotowywanie cyfrowej entomologicznej bazy danych nie sprowadza się jedynie do skanowania preparatów mikroskopowych oraz wykonywania zdjęć okazów na szpilkach entomologicznych i inkluzji w bursztynie. Naukowcy odpowiedzialni za digitalizację kolekcji sprawdzają również każdą z etykiet pod względem poprawności podanych na niej informacji. Okaz bez etykiety bądź z błędnymi czy niekompletnymi informacjami nie ma wartości naukowej. Prawidłowo przygotowana etykieta zawiera dane dotyczące gatunku owada, miejsca oraz czasu odłowu oraz osoby, która materiał zebrała i opisała. Zdarzają się również dodatkowe informacje dotyczące płci osobnika oraz rośliny żywicielskiej.
Jednym z trudniejszych zadań w ramach projektu jest monitorowanie, czy nazwa gatunku zapisana na etykiecie jest adekwatna do osobnika, do którego została dołączona.
– Jeśli etykieta wzbudzi wątpliwości, entomolodzy mogą poprosić o konsultację innych pracowników Katedry Zoologii specjalizujących się w danej grupie owadów z rzędu Hemiptera. Takie działania pozwalają również uporządkować cały zbiór. W dalszej perspektywie chcielibyśmy zapewnić jego profesjonalne przechowywanie na wzór światowych kolekcji muzealnych, co wymaga dodatkowych środków finansowych – komentuje prof. Karina Wieczorek.
Kolekcja Hemiptera na Wydziale Biologii i Ochrony Środowiska podzielona została na pięć części. Najliczniejsze są pluskwiaki różnoskrzydłe – ponad 30 tys. okazów na szpilkach entomologicznych, z czego 230 osobników typowych, głównie z Madagaskaru. W kolekcji znajdują się także: piewiki (16 tys. sztuk), koliszki (4 tys. okazów), ponad 9 tys. mszyc w postaci preparatów mikroskopowych oraz ponad 9 tys. czerwców przechowywanych w tej samej formie, co mszyce. Dodatkowo zbiór tworzy ponad tysiąc bursztynów z inkluzjami owadów.
Proces digitalizacji rozpoczął się w styczniu 2018 roku. Obecnie zeskanowanych i sprawdzonych pod względem merytorycznym zostało ponad 9300 okazów reprezentujących czerwce.
– Mam nadzieję, że podane liczby oddają bogactwo naszej kolekcji – podkreśla biolog. – Bezpośrednim beneficjentem projektu jest Uniwersytet Śląski, przy czym z przygotowywanej przez nas ogólnodostępnej bazy będą mogły korzystać wszystkie osoby interesujące się światem owadów, szczególnie entomolodzy zajmujący się rzędem Hemiptera – przekonuje prof. Karina Wieczorek. Dzięki udostępnieniu bazy będą mogli sprawdzić na przykład, czy interesujący ich okaz znajduje się w naszej kolekcji. Dzięki realizacji projektu możliwe będzie stworzenie multimedialnego katalogu cennych okazów oraz udostępnienie dziedzictwa przyrodniczego i dorobku naukowego. Baza danych udostępniona zostanie w języku polskim i angielskim, a zakończenie prac digitalizacyjnych przewidziano w 2021 roku.
Prof. Karina Wieczorek dodaje, że projekt został wysoko oceniony i zajął drugie miejsce w rankingu przedsięwzięć zakwalifikowanych do finansowania w ramach Regionalnego Programu Operacyjnego Województwa Śląskiego.
– Chciałabym w tym miejscu podziękować wszystkim osobom zaangażowanym w przygotowanie wniosku i realizację projektu, w szczególności zaś pani Aleksandrze Pieniążek z Działu Projektów UŚ, która pomagała opanować formalną stronę wniosku i czuwa nad prawidłowym przebiegiem projektu – mówi koordynator projektu.
Projekt pt.: „Cyfrowa Entomologiczna Baza Danych HEMIPTERON” jest realizowany w ramach Regionalnego Programu Operacyjnego Województwa Śląskiego: Oś priorytetowa 2. Cyfrowe śląskie; Działania 2.1. Wsparcie rozwoju cyfrowych usług publicznych, cyfryzacja zasobów kulturowych, naukowych, planistycznych, geodezyjnych i kartograficznych, a także zapewnienie powszechnego, otwartego dostępu do tych zasobów.