Na przełomie 2012 i 2013 roku grupa siedmiorga naukowców reprezentujących Wydział Filologiczny Uniwersytetu Śląskiego w Katowicach podjęła starania o przyznanie środków finansowych na realizację badań, których tematem miała być kategoria męskości w polskiej literaturze i kulturze od XIX wieku aż do współczesności. Projekt ten został wyróżniony w prestiżowym konkursie Narodowego Centrum Nauki Maestro 4 dla doświadczonych naukowców prowadzących badania wykraczające poza dotychczasowy stan wiedzy, ważne dla rozwoju nauki. Kierownikiem projektu jest prof. zw. dr hab. Adam Dziadek, który opowiada m.in. o próbie gruntownego przemyślenia historii rodzimej literatury w kontekście różnych typów polskiej męskości.
Dr Małgorzata Kłoskowicz: Panie Profesorze, adresatami konkursu Maestro ogłaszanego przez Narodowe Centrum Nauki są doświadczeni naukowcy, którzy realizują pionierskie, niejednokrotnie interdyscyplinarne badania naukowe. W ramach tego konkursu środki finansowe otrzymał również projekt dotyczący kategorii męskości w polskiej literaturze i kulturze od XIX wieku aż do współczesności. W jakim sensie temat ten wpisuje się w zakres nowatorskich badań na tle polskiego literaturoznawstwa i kulturoznawstwa?
Prof. zw. dr hab. Adam Dziadek: W światowym dyskursie naukowym, zwłaszcza jeśli chodzi o nauki humanistyczne, temat męskości funkcjonuje mniej więcej od przełomu lat 60. i 70. XX wieku, ale jego bujny rozwój przyniosły dopiero lata 80. Mam na myśli szczególnie kontekst badań prowadzonych w amerykańskich i zachodnioeuropejskich ośrodkach naukowych. Dokonały się wówczas ważne przemiany społeczno-kulturowe, które znalazły odzwierciedlenie także w przestrzeni uniwersytetów. Tego typu badań praktycznie nie było w polskim literaturoznawstwie czy kulturoznawstwie. Kiedy na przełomie 2012 i 2013 roku nasz zespół zaczynał prace nad wnioskiem grantowym, w naszym kraju dostępnych było niewiele tekstów literaturoznawczych poświęconych fenomenowi męskości. Już w trakcie realizacji naszego przedsięwzięcia ukazała się pionierska książka Tomasza Tomasika pt. Wojna – Męskość – Literatura [1]. Niemal równolegle w ramach konkursu NCN Preludium 4 Agnieszka Wróbel prowadziła projekt pt. „Polska proza powojenna (1945-1989) w perspektywie badań nad męskością”, a w ramach konkursu NCN Opus 5 Monika Szczepaniak finalizowała badania dotyczące męskości militarnej w literaturze i kulturze polskiej w kontekście „Wielkiej Wojny”. Uważnie śledziliśmy kolejne publikacje i projekty, które korespondowały z problematyką naszego przedsięwzięcia, modyfikowaliśmy również plan badań, aby położyć nacisk na inne, równie ważne aspekty polskich męskości od XIX wieku do współczesności.
MK: Zakres czasowy zaproponowany w temacie grantu jest niezwykle szeroki. Jakie było kryterium wyboru tekstów przeznaczonych do analizy?
AD: Przede wszystkim nie prowadziliśmy tradycyjnie rozumianych badań historycznoliterackich czy tematycznych. Nie stworzyliśmy również sztywnej listy lektur, która powinna być poddana tego typu analizom. Teksty o zasadniczym dla projektu znaczeniu wyłaniały się podczas dyskusji na seminariach grantowych, a więc już w trakcie realizowania projektu, o którym rozmawiamy. Polskie teksty literackie od XIX wieku do współczesności potraktowaliśmy zatem jako zbiór danych o męskości. Szukaliśmy w nich pewnych pęknięć odkrywających przed nami miejsca niedookreślone. Dr hab. Filip Mazurkiewicz, członek zespołu badawczego, dokonał na przykład zaskakującej analizy powstałego pod koniec XVIII wieku Mazurka Dąbrowskiego Józefa Wybickiego – utworu, który stał się później narodowym hymnem. Pieśń nawiązuje do rozgrywającej się przecież na obcej ziemi historii Polskich Legionów – pozbawionych ojczystego miejsca. Jest zatem opowieścią o polskiej męskości, która została w wyniku wydarzeń historycznych „przemieszczona”, a my, analizując tekst, możemy opisać konsekwencje owej dyslokacji. Zresztą sięgaliśmy w naszych badaniach do innych kanonicznych tytułów autorstwa Adama Mickiewicza, Juliusza Słowackiego, Witolda Gombrowicza, Jerzego Andrzejewskiego i wielu innych. Zgodnie z założeniami projektu chcieliśmy podjąć próbę gruntownego przemyślenia historii literatury polskiej w kontekście różnorodnych typów męskości, jakie kształtowały się w naszej kulturze w ciągu dwóch ostatnich stuleci.
MK: Czy wybór tematu badań i połączony z nim szeroki zakres tekstów wiązały się również z koniecznością użycia różnorodnych narzędzi badawczych?
AD: Badania nad męskością są z zasady interdyscyplinarne. Czerpiemy z narzędzi stosowanych w kilku różnych obszarach wiedzy. Interesują nas prace z zakresu kulturoznawstwa, socjologii, psychologii czy historii. Łączymy pespektywę psychoanalityczną z naukową spuścizną prowadzonych na świecie badań z zakresu feministycznej krytyki literackiej, gender studies czy queer theory. Wychodziliśmy też z założenia, że podejmowane w badaniach analizy muszą mieć charakter antymetafizyczny – stąd kluczowe dla nich znaczenie mają różnorodne dekonstrukcje opierające się na analizach dyskursów. Chciałbym przywołać również dwa szczególnie dla nas ważne nazwiska – Michela Foucaulta oraz Rolanda Barthes’a – których teksty były jednym z istotnych źródeł inspiracji tworzenia ram konstruowanej wspólnie metodologii.
MK: Porozmawiajmy zatem o kategorii męskości. Przywołana przed chwilą tradycja badań z zakresu krytyki feministycznej stawiała w świetle swoich zainteresowań kategorię kobiecości. Czy dyskurs maskulinistyczny jest odpowiedzią na dyskurs feministyczny?
AD: Przyglądam się prowadzonym od wielu lat na świecie men’s studies czy masculinity studies, które badają kategorię męskości w ujęciu socjologicznym, psychologicznym, etnologicznym czy wreszcie w kontekście gender studies i odnoszę wrażenie, że badacze w pewnym momencie uświadomili sobie brak tego typu studiów w przestrzeni naukowej. Historia rozwoju badań nad męskością jednoznacznie wskazuje, że rozwijały się one nie jako przeciwwaga zorientowanych genderowo badań feministycznych, ale jako ich całkowite dopełnienie. W tym sensie kategoria męskości nie może być traktowana jako opozycja kategorii kobiecości – trzeba je postrzegać jako wzajemnie dopełniające się i równoważne perspektywy badawcze.
MK: Wspomniał Pan Profesor o realizowanych od lat na świecie men’s studies czy masculinity studies. Czy w kontekście badań nad polską męskością można korzystać z wypracowanych w ich ramach narzędzi metodologicznych?
AD: Nie do końca, ponieważ są to narzędzia wypracowane w odmiennych kulturach i nie da się ich w prosty sposób przenieść na grunt polski. Prowadząc badania, nawiązaliśmy współpracę m.in. z profesor Raewyn Connell, emerytowaną socjolożką z Uniwersytetu w Sydney, będącą jedną z najważniejszych światowych badaczek zajmujących się tematem męskości. Jest ona również autorką teorii, z której wyłania się pojęcie „męskości hegemonicznej” stanowiącej w każdej kulturze pewien rodzaj modelowego wzorca – podstawę dokonywania ocen. W swoim tekście pt. Margines staje się centrum, który został zresztą opublikowany w moim tłumaczeniu na język polski na łamach „Tekstów Drugich” (w numerze 2. z 2015 roku), umieszcza badania nad męskością w perspektywie globalnej. Zdaniem Connell wszelkie narzędzia metodologiczne wypracowane na tzw. Północy, a zatem w Stanach Zjednoczonych czy Europie Zachodniej i służące do opisu kategorii męskości są właściwie bezużyteczne, gdy próbujemy je stosować do opisu sytuacji państw Południa znajdujących się w Australii, Afryce czy Ameryce Południowej. Są to kraje mające przeszłość kolonialną, co oznacza fenomenalną różnicę doświadczenia. Teoria Raewyn Connell zainteresowała nas ze względu na polską historię czy specyficzne warunki społeczno-gospodarcze naszego kraju. Realizując założenia projektu badawczego, analizowaliśmy teksty kultury powstające w czasach, gdy Polska traciła i odzyskiwała niepodległość, gdy doświadczaliśmy wojennej i powojennej rzeczywistości, gdy wreszcie doznawaliśmy skutków przemian w związku z transformacją ustrojową w 1989 roku. Każde z tych wydarzeń rzutowało także na konstrukcje męskości.
MK: Tej męskości czy tych męskości?
AD: Zdecydowanie tych męskości. Jedna z kluczowych książek Raewyn Connell nosi tytuł Masculinities [2], socjolożka świadomie posługuje się liczbą mnogą. Prowadząc badania w perspektywie globalnej, jednoznacznie wskazuje na wiele męskości rozproszonych po świecie w różnych układach społecznych, politycznych, historycznych czy ekonomicznych. Termin „masculinities” odnosi się do ról społecznych, zachowań i znaczeń przypisywanych mężczyznom w danym społeczeństwie i określonym czasie. Odwołując się do badań Connell, na gruncie polskim moglibyśmy otrzymać np. pojęcie męskości śląskiej po 1989 roku. Na Śląsku rozpoczynał się wówczas proces restrukturyzacji górnictwa i szerzej – całego przemysłu. Są to dramatyczne wydarzenia dotykające mężczyzn, którzy tracą podstawy własnej tożsamości opartej m.in. na etosie ciężkiej pracy będącej często jedynym źródłem utrzymania rodziny. Podobna historia dotyczy również innych uprzemysłowionych regionów naszego kraju. Konsekwencje zmian są niejednokrotnie tragiczne, rozpadają się rodziny, mężczyźni popełniają samobójstwa… Na naszych oczach dokonuje się przemiana jednej z wielu polskich męskości konstytuującej się w określonej społeczno-kulturowej czasoprzestrzeni. Nie da się prowadzić tego typu badań jedynie w odniesieniu do tekstów literackich. Uczymy się czytać także to, co zewnętrzne. Analizujemy wydarzenia historyczne oraz obecną sytuację społeczno-polityczną, w tym indywidualne historie i zbiorowe doświadczenia mężczyzn w Polsce. Ucząc się tej kategorii, próbujemy również odczytać na nowo analizowane przez nas teksty.
MK: Podjęcie takiego tematu badawczego wymaga z jednej strony spojrzenia z dystansu na historię własnego kraju, z drugiej natomiast wypracowania lub odkrycia w sobie szczególnej wrażliwości, która pozwoli dostrzec różne odcienie męskości i świeżo spojrzeć na otaczające nas zjawiska społeczne…
AD: Wrażliwość ta budzi się w nas przede wszystkim pod wpływem czytanych tekstów. Nie jesteśmy obojętni wobec teorii formułowanych przez Eve Kosofsky Sedgwick, Julię Kristevę, Judith Butler czy Luce Irigaray. Także historie i doświadczenia innego człowieka pozostawiają w nas ślad, nie mówiąc o poszerzaniu horyzontów. W ten sposób kształtuje się postawa naukowca, który musi sprostać nowym tematom badawczym, a do takich z pewnością należą kategorie męskości. Przyjemnie byłoby pozostać w obrębie wiedzy już sprawdzonej, bezpiecznej, oswojonej. My jednak odważyliśmy się wejść w przestrzeń trudną, niezrozumiałą, a nawet niebezpieczną…
MK: …niebezpieczną z perspektywy polskiej przestrzeni społeczno-politycznej czy naukowej?
AD: Męskość w opinii obiegowej, przynajmniej w Polsce, jawi się ciągle jako mocno wątpliwy przedmiot badań naukowych. Ukazało się wprawdzie wiele pozycji podejmujących ten temat, o kilku z nich wspomniałem na początku rozmowy, jednak musimy pamiętać o tym, że badanie te znajdują się we wstępnej fazie rozwoju i nie jest rzeczą pewną, czy rozwiną się w takim stopniu, jak światowe men’s studies i masculinities. Badania nad męskością w Polsce podejmuje się niechętnie i dzieje się tak, jakby tutaj męskość była czymś absolutnie oczywistym (w znacznej mierze decyduje o tym polityka i religia). Co ciekawe, w ostatnim czasie pojawiło się wiele prac formułujących tezę o kryzysie współczesnej męskości.
MK: Czy rzeczywiście męskość jest dziś w stanie kryzysu?
AD: Kryzys zaczął się wtedy, gdy rozpoczął się upadek wielkiego oświeceniowego wynalazku, jakim była wiara w pewien wyidealizowany obraz człowieka. Myślę, że z tymi kryzysami męskości mieliśmy do czynienia odkąd zaczęto o nich w ogóle mówić, pisać i je definiować. Kryzys męskości to sprawa czysto dyskursywna – nie ma nic nadzwyczajnego w zniewieściałości współczesnych mężczyzn, w tym, że używają kosmetyków, pielęgnują i dbają o swoje ciała, itd. Słusznie zatem podtytuł trzeciej części Histoire de la virilité [3] świetnej, zbiorowej pracy pod redakcją Jean-Jacques’a Courtine’a traktującej o męskości XIX i XX wieku opatrzony został znakiem zapytania: La virilité en crise? („Męskość w stanie kryzysu?”).
MK: Panie Profesorze, na koniec naszej rozmowy chciałabym zapytać o naukowców, którzy tworzą kierowany przez Pana zespół. Badania nad męskościami nie są prowadzone jedynie w męskim gronie…
AD: Nie da się w pełni opisać fenomenu męskości bez udziału kobiet. Zespół tworzą naukowcy związani z Wydziałem Filologicznym Uniwersytetu Śląskiego: dr hab. Filip Mazurkiewicz, dr hab. Wojciech Śmieja, dr Tomasz Kaliściak, dr Dawid Matuszek oraz prof. zw. dr hab. Krzysztof Kłosiński, a także prof. dr hab. Krystyna Kłosińska – znakomita znawczyni feministycznej krytyki literackiej. Bez głosu kobiecego jakość dyskursu z zakresu studiów nad męskością byłaby najzwyczajniej w świecie nijaka [4].
MK: Dziękuję za rozmowę.
Prof. zw. dr hab. Adam Dziadek jest prodziekanem Wydziału Filologicznego ds. rozwoju naukowego, pracownikiem Zakładu Poetyki Historycznej i Sztuki Interpretacji. Jego badania naukowe koncentrują się na teorii literatury, komparatystyce literackiej, historii literatury XX wieku, a także przekładach tekstów naukowych. Wykładał m.in. w Instytucie Narodowym Języków i Kultur Orientalnych (INALCO) w Paryżu oraz na Uniwersytecie we Fryburgu (Université de Fribourg) w Szwajcarii. W ramach stypendium Fundacji na rzecz Nauki Polskiej przeprowadził badania nad archiwum Aleksandra Wata w Beinecke Library (Yale University). Autor kilku monografii autorskich (m.in. Projekt krytyki somatycznej; Obrazy i wiersze. Z zagadnień interferencji sztuk w polskiej poezji współczesnej, Na marginesach lektury. Szkice teoretyczne) oraz kilkudziesięciu artykułów publikowanych w tomach zbiorowych i prestiżowych periodykach, m.in. na łamach „Pamiętnika Literackiego”, „Tekstów Drugich” i „Przestrzeni Teorii”. Od 2007 roku jest członkiem komitetu redakcyjnego „Pamiętnika Literackiego”, a od roku 2011 redaktorem naczelnym „Śląskich Studiów Polonistycznych”. Kierownik kilku innowacyjnych projektów badawczych (m.in. „Notatniki Aleksandra Wata – spiralna nielinearność zapisu” w ramach Narodowego Programu Rozwoju Humanistyki).
[1] Nieco później ukazały się takie pozycje książkowe, jak Ładni chłopcy i szalone. Męskość i kobiecość w późnym pisarstwie Józefa Ignacego Kraszewskiego Mateusza Skuchy czy niezwykle ciekawa monografia Sebastiana Jagielskiego pt. Maskarady męskości. Pragnienie homospołeczne w polskim kinie fabularnym.
[2] R. Connell, Masculinities. University of California Press, Berkeley, Los Angeles 1995.
[3] Histoire de la virilité. La virilité en crise? J.-J. Courtine. Éditions du Seuil, Paris 2011, t. 3.
[4] W ramach projektu powstaje seria prac zbiorowych pod wspólnym tytułem „Formy męskości” zawierających także artykuły innych uczonych zajmujących się omawianą problematyką. Prace publikowane były również na łamach „Pamiętnika Literackiego”, „Tekstów Drugich” oraz „Śląskich Studiów Polonistycznych”. Ponadto w serii „Studia o męskości” Instytutu Badań Literackich PAN ukazały się książki: Płeć pantofla. Odmieńcze męskości w polskiej prozie XIX i XX wieku dr. Tomasza Kaliściaka, Imiona ojców. Możliwość psychoanalizy w badaniach literackich dr. Dawida Matuszka oraz Hegemonia i trauma. Literatura wobec dominujących fikcji męskości, której autorem jest dr hab. Wojciech Śmieja. Ponadto Wydawnictwo UŚ w roku 2015 wydało rozprawę habilitacyjną Wojciecha Śmiei pt. Homoseksualność i polska nowoczesność. Szkice o teorii, historii i literaturze.