| Olimpia Orządała |
Xawery Dunikowski był wielkim polskim artystą. To trącące anachronicznym patetyzmem stwierdzenie […] nadal oddaje właściwy stan rzeczy. O randze jego sztuki wiedzieli jemu współcześni i wiedzą również dzisiejsi odbiorcy, chociaż tych jest coraz mniej. Był jej świadom także sam twórca, który najbardziej wierzył w niepodważalną wartość swojej drogi artystycznej, konsekwentnie ją doskonaląc
fragment książki dr Karoliny Tomczok
pt. „Powojenna twórczość pomnikowa Xawerego Dunikowskiego. 1945–1964”.
Wydawnictwo Uniwersytetu Śląskiego. Katowice 2020 (wydawnictwo.us.edu.pl)
Xawery Dunikowski uważany jest za jednego z najwybitniejszych polskich rzeźbiarzy współtworzących nowoczesną rzeźbę europejską. Żył w latach 1875–1964 i tworzył w trzech epokach: Młodej Polsce, dwudziestoleciu międzywojennym i czasach współczesnych. Powstało wiele prac naukowych omawiających wczesną twórczość pomnikową artysty, jednak dotychczas brakowało analiz sztuki powojennej, którą uważano za zaangażowaną politycznie, socrealistyczną, wierną komunizmowi i tym samym umniejszano jej wartość artystyczną. Tę lukę na mapie badań nad twórczością Dunikowskiego wypełniła dr Karolina Tomczak z Wydziału Sztuki i Nauk o Edukacji Uniwersytetu Śląskiego, autorka monografii pt. „Powojenna twórczość pomnikowa Xawerego Dunikowskiego. 1945–1964”, która ukazała się nakładem Wydawnictwa Uniwersytetu Śląskiego.
Pomnik Czynu Powstańczego, granit, Góra Świętej Anny, 1946–1955 | fot. K. Tomczak
Założenie architektoniczno-rzeźbiarskie w symbolizującej formie odwołuje się do ofiary Ślązaków. Ujmuje precyzyjną korelacją monumentalnych menhirów i motywów rzeźbionych. Składa się z 4 ustawionych w kształt kwadratu dolmenów, na których wyryto sceny historii Górnego Śląska (płaskorzeźba wkuwana zalana ołowiem). Dostawiono do nich całopostaciowe rzeźby w geometryzującym uproszczeniu przedstawiające mieszkańców tych ziem tj. Kobietę Śląską, Górnika, Rolnika i Hutnika, w ich górnej części zaś wyrzeźbiono 8 głów męskich (śląskich). Fryz pokryto płaskorzeźbami odzwierciedlającymi śląską naturę i symbole przemysłowe. Pośrodku postawiono znicz.
– Artysta niewątpliwie był w swoim fachu mistrzem, obdarzonym wyjątkowym talentem, ale i imponującą pracowitością. Wyróżniał się rzemieślniczą perfekcją, unikalnością ujęcia tematu w równie niepowtarzalnej formie. To szczególnie ważny twórca, o którym warto było przypomnieć i zreinterpretować jego twórcze dokonania – przyznaje historyk sztuki.
Dunikowski żył w trudnych dla artystów czasach. Władza komunistyczna starała się wówczas narzucić twórcom tematykę ideologiczną. Autor pomników próbował pogodzić indywidualizm z wymaganiami reżimowej władzy. Skutkowało to z jednej strony nagrodami i publicznym uznaniem, z drugiej strony zaś odrzucaniem projektów i niedopuszczaniem ich do realizacji. Dr K. Tomczak podkreśla, że artysta ulegał władzy komunistycznej tylko przy wyborze niektórych tematów ideologicznych, zachowując przy tym oryginalną formę swoich dzieł. Do najważniejszych prac należą: pomnik Czynu Powstańczego na Górze Świętej Anny (1946–1955), pomnik Wyzwolenia Ziemi Warmińsko-Mazurskiej w Olsztynie (1949–1954) oraz pomnik Bohaterów Warszawy (1956–1958).
Pomnik Wyzwolenia Ziemi Warmińsko-Mazurskiej, 1949–1954 | fot. I, Serdelll, CC BY-SA 3.0, www.commons.wikimedia.org
Zwany niechlubnie „Szubienicami”. Wyrażał wdzięczność artysty wobec żołnierza radzieckiego za wyzwolenie go z Oświęcimia. Awangardowa kompozycja składa się z 2 ustawionych na cokołach naprzeciwko siebie pylonów, których kształt przypomina fragmentaryczny łuk triumfalny. Na lewym pylonie widać 12 misternie wyrzeźbionych wgłębnie scen, które ukazują militaria wojenne użyte podczas drugiej wojny światowej (9) i powojenny dobrobyt (3), do prawego pylonu zaś dostawiono kubizująco uproszczoną rzeźbę przedstawiającą żołnierza radzieckiego ze sztandarem.
– Jego sztuka była zdecydowanie awangardowa, czyli nowocześnie kreatorska, proponująca niepowtarzalną jakość stylistyczną. Dlatego nie była socrealistyczna. Mimo zauważalnej w powojennych pomnikach Dunikowskiego ambiwalencji unikalnej formy i ideologicznego tematu, warto to dookreślić, choć może to grozić uproszczającym kategoryzowaniem. Socrealizm cenił w sztuce treść ideologiczną, a nie formę. U Dunikowskiego forma jest zawsze priorytetem i poświadcza wyjątkowy artyzm monumentu. Tematy ideologiczne – wybiórczo przez artystę uwzględniane i często przez niego reinterpretowane – zostały ograniczone ramami formalnie wybitnego dzieła. Twórcę odrzucała socrealistyczna rzeźba, wykonana, jak mówił, „w wazelinie”, jej stylistyczny schematyzm, akademicka poprawność i zwłaszcza dezindywiduacja artysty, ale także bohatera i odbiorcy dzieła – przyznaje badaczka.
Stosunek Dunikowskiego do władzy był dwuznaczny – z jednej strony ją krytykował, z drugiej zaś cenił, zwłaszcza za zagwarantowanie artyście opieki państwowego mecenasa.
– Zgodnie z ogólną opinią Dunikowski był artystą „oficjalnym”, ale często śmiał się z władzy w swojej sztuce – stwierdza dr K. Tomczak. – Według mnie twórca przede wszystkim swoim szczególnie dojrzałym stylem, bezbłędnie współgrającym z teraźniejszością, tę teraźniejszość równie bezbłędnie pokazywał. Odbierano to jako zamierzoną demaskację systemu. Artysta obnażał dostrzeganą prawdę o rzeczywistości w perfekcyjnie opracowanej syntezie formalnej, po 1945 roku wyraźnie wykrystalizowanej. Szokował wizualną szczerością w mocno przeformułowanym kształcie. A więc, rzeźbiąc na przykład pomnik Stalina, szczerze podziwiał potęgę generalissimusa, ulegając dostrzeganemu w nim archetypowi mocarza. Ale widział też, że to prymitywna siła grubiańskiego rosyjskiego chłopa. Tak go też wyciosał, zachwycony, że udało mu się uchwycić „prawdziwą” jakość modela w unowocześnionej formie. Uważał, że wynalazł doskonale wyrażające treść novum stylistyczne służące ukazaniu dyktatora. Projekt oczywiście został odrzucony.
Ówczesna władza starała się jednak wykorzystać autorytet Dunikowskiego, którego uważano za nestora polskiej rzeźby, w celu legitymizacji i popularyzacji ideologii. – Jego wybitna sztuka włączona w ramy oficjalnego życia artystycznego miała poświadczać rangę komunistycznej władzy – stwierdza badaczka z Uniwersytetu Śląskiego. – Jednak geniusz wybroni się sam. Tak więc, gdy jego pomniki służyły za tło państwowych uroczystości (np. pomnik Czynu Powstańczego na Górze Świętej Anny), to jednocześnie samoistnie negowały ideologię swoim bezdyskusyjnym artyzmem.
Twórczość Dunikowskiego na tle innych artystów wyróżniała się między innymi szczególną jakością formalną i oryginalnością stylistyki, własną nowoczesną metodą realistyczną czy doskonałością wykonania motywu rzeźbionego. Nie bez znaczenia jest także fakt, że Dunikowski był artystą działającym w trzech epokach: Młodej Polsce, międzywojniu i czasach współczesnych. Dr K. Tomczak przyznaje: – Dunikowski wypracował własny styl, czerpiąc z powojennej klarowności formalnej ciążącej ku abstrakcji (widocznej zwłaszcza w europejskiej rzeźbie), awangardowego formotwórstwa (kreowania nowej formy), a także typowego dla Młodej Polski symbolizującego skrótu, który wieloznacznie sugerował poprzez uogólnienie. Artysta nowocześnie przekształcał tradycję, wciąż aktualizował swoją stylistykę, a jednocześnie tej tradycji pozostał wierny. Stąd też zaproponowany przeze mnie do badania jego wyróżniającej się sztuki termin „realizm stylizowany”. Oznacza on reagowanie na rzeczywistość osobistą i aktualną formą realistyczną, mimo oparcia się na tradycyjnych podstawach artystycznego rzemiosła i mimo intertekstualnego wykorzystania rozmaitych konfiguracji dawnych konwencji. Dunikowski w swoich pomnikach bardzo czujnie i celnie odczytywał twórcze potrzeby teraźniejszości, zachowując własne upodobania stylistyczne i długo wypracowywaną markę.
Głowa męska, pomnik Czynu Powstańczego, granit, Góra Świętej Anny, 1954 | fot. K. Tomczak