O tym, jak w połowie ubiegłego wieku wyglądały w Polsce wiejskie zagrody, tradycyjne środki transportu czy przedmioty codziennego użytku, można przekonać się, odwiedzając stronę internetową Polskiego Atlasu Etnograficznego. Ankiety dotyczące zbieractwa roślin wraz z zielnikami, czarno-białe fotografie obszarów wiejskich oraz mapy PAE zostały bezpłatnie udostępnione na stronie www.pae.us.edu.pl. Jest to efekt projektu, którym kierowała dr Agnieszka Pieńczak z Wydziału Etnologii i Nauk o Edukacji Uniwersytetu Śląskiego, opiekująca się na co dzień atlasowymi zbiorami.
Dr Agnieszka Pieńczak z Wydziału Etnologii i Nauk o Edukacji kieruje Pracownią Polskiego Atlasu Etnograficznego
Fot. Sekcja Prasowa UŚ
Obecnie na stronie internetowej Cyfrowego Archiwum Polskiego Atlasu Etnograficznego dostępnych jest kilkanaście tysięcy obiektów. Realizatorzy przedsięwzięcia dokonali wyboru spośród kilkudziesięciu metrów bieżących materiałów, ważących łącznie ponad osiemset kilogramów i obejmujących: kolekcję opublikowanych map atlasowych, ponad 12 tys. fotografii wykonanych w kilkuset miejscowościach oraz blisko 470 ankiet poświęconych zbieractwu roślin dziko rosnących, częściowo z dołączonymi zielnikami. – W przyszłości chcemy opublikować cały zbiór PAE, musieliśmy jednak zdecydować, które elementy należy najpierw utrwalić w formie cyfrowej. Dodam, że wkrótce składamy kolejny wniosek do Ministerstwa Nauki i Szkolnictwa Wyższego dotyczący digitalizacji zbiorów poświęconych obrzędowości narodzinowej i pogrzebowej, licząc na kontynuację rozpoczętych z sukcesem prac naukowych – wyjaśnia dr Agnieszka Pieńczak. Zgodnie z zasadami digitalizacji jako pierwsze publikowane były najcenniejsze i najbardziej narażone na zniszczenie kolekcje.
Naukowcy rozpoczęli proces digitalizacji od najstarszych ankiet poświęconych ludowemu zbieractwu wraz z zielnikami. Materiały pochodzą z lat 1947–1953 i mają unikatowy charakter. Jest to jedyny tego typu zbiór etnobotaniczny w Europie. Dzięki kolekcji można poznać nie tylko dawne formy zbieractwa ludowego, lecz również zabiegi związane z medycyną ludową. Ankiety zawierają m.in. informacje dotyczące: miejsca i czasu zbierania poszczególnych roślin dziko rosnących, sposobu ich wykorzystania czy nazwy gwarowej. – Z pewnością kolekcja zainteresuje osoby chcące żyć zgodnie z naturą, ekologicznie, korzystać z mądrości ludowej medycyny czy wreszcie uprawiających turystykę ekstremalną czy survival – mówi kierowniczka projektu.
Zdjęcie przykładowej ankiety dotyczącej koniczyny dzikiej, białej (Trifolium repens) zwanej orzeszkiem, zbieranej dawniej od maja do września na miedzach przez dzieci, które po zerwaniu „wysmoktywały” z jej kwiatów słodycz
Fot. Sekcja Prasowa UŚ
W internecie udostępnionych zostało również ponad 12 000 czarno-białych fotografii terenowych wykonanych w latach 1954–1971 i utrwalających kulturę wiejską z tego okresu. Zdjęcia prezentują m.in. wiejską infrastrukturę, w tym: chałupy, stodoły, kapliczki, drogi, studnie, płoty; różne rodzaje transportu, przedmioty codziennego użytku (kosze, torby, nosidła, garnki), czynności (karmienie konia), a także portrety mieszkańców i fotografie przedstawiające ich podczas wykonywania codziennych czynności.
Dr Agnieszka Pieńczak, omawiając fotografie Polskiego Atlasu Etnograficznego, zwraca uwagę na niezwykły walor poznawczy zdjęć wykonanych w tamtym czasie. Wiele z nich pozyskiwano wyłącznie celem udokumentowana danych elementów kultury materialnej (np. narzędzi rolniczych, wozów, budynków mieszkalnych czy też innych elementów zagrody). Ich pierwotnym przeznaczeniem było bowiem uzupełnienie dokumentacji atlasowej, wykorzystywanej przy opracowaniu map ukazujących zróżnicowanie przestrzenne.
Transport drewna, Radzyminek (okolice Płońska), 1962 rok, fot. J. Grocholski
Źródło: Archiwum PAE
Po lewej: kobieta z Frycowej (okolice Nowego Sącza) z koszem, w którym przenosi siano,
1966 rok, fot. Z. Kłodnicki;
po prawej: kobieta z płócienną torbą pokazuje, w jaki sposób można transportować kurę, Januszewice,
1962 rok, fot. E. Ozgowicz
Źródło: Archiwum PAE
– Niektóre fotografie można odbierać inaczej, traktując je jako pewnego rodzaju wędrówkę w czasie i przestrzeni. Widzimy na nich nie tylko przedmioty materialne, zwierzęta, ale też ich właścicieli znajdujących się w różnych, mniej lub bardziej zwyczajnych sytuacjach. Zauważamy ścieranie się tradycji ze współczesnością. Mężczyzna w kufajce po wyboistej, piaszczystej drodze zwozi drewno wozem czterokołowym na bardziej nowoczesnych, bo gumowych kołach (Radzyminek, 1962), starsza kobieta pokazuje sposób dawnego transportu nasobnego za pomocą wiklinowego kosza wypełnionego sianem (Frycowa, 1965), inna nieco żartobliwie ukazuje, w jaki sposób w płóciennej torbie przenosi kurę – mówi etnograf.
Mieszkańcy wsi zajmują się również innymi codziennymi czynnościami, np. plecionkarstwem. W miejscowości Wrzosy (ok. Wołowa) starszy mężczyzna, przesiedlony po II wojnie światowej z Polesia w skupieniu tworzy (być może kolejny w jego życiu) wiklinowy kosz z pałąkiem. Analizując zdjęcie znajdujące się po lewej, nie mamy pewności, czy umiejętność tę przywiózł ze sobą jako część dawnego bagażu kulturowego, czy też nauczył się jej w nowym, skrajnie odmiennym miejscu zamieszkania. Wiemy jednak, że jako jedyny na naszych fotografiach pokazuje tego typu umiejętności, co jest dla nas równie cenne.
Zdarzają się również niezwykłe portrety mieszkańców wsi, czego przykładem jest interesująca fotografia jednej z kobiet w chustce, która patrzy wprost w obiektyw aparatu etnologa. To zdjęcie po prostu przyciąga (Zalesie, 1968) – dodaje naukowiec.
Portret kobiecy, Zalesie (okolice Olecka), 1968 rok, fot. B. Zaniewski
Źródło: Archiwum PAE
Oprócz kolekcji zawierających ankiety z zielnikami i fotografie na stronie cyfrowego archiwum PAE udostępnionych zostało 770 map opublikowanych na łamach „Polskiego Atlasu Etnograficznego” (lata 1958–1981) oraz „Komentarzy do Polskiego Atlasu Etnograficznego” (lata 1999–2013). Materiały te dokumentują m.in. podział administracyjny Polski na przestrzeni różnych lat, zasięg występowania i proces zanikania różnych narzędzi czy czynności związanych z rolnictwem na danym obszarze.
Przykładowa mapa Polskiego Atlasu Etnograficznego – prezentująca zasięg występowania różnych form cepów, takich jak cepy kapicowe czy gązewkowe. Materiał opracowano na podstawie badań terenowych w 337 wsiach stałej sieci PAE w oparciu o wybrane kwestionariusze z 1953 i 1954 roku
Źródło: www.pae.us.edu.pl
W ramach realizacji projektu materiał zgromadzony w Pracowni Polskiego Atlasu Etnograficznego został nie tylko zeskanowany, lecz także zakonserwowany. – Kiedy rozpoczynaliśmy prace digitalizacyjne, okazało się, że wiele kart jest zniszczonych, strony dokumentacji osypywały się, a rośliny kruszyły się w naszych rękach. W związku z tym eksperci przeprowadzali jednocześnie prace konserwatorskie. Papier, na którym utrwalone były ankiety, fotografie i mapy, zostały oczyszczony, zdezynfekowany i odkwaszony, ubytki uzupełniono przy pomocy bibułki japońskiej, walczyliśmy też o każdą roślinę z naszych zielników – wyjaśnia dr Agnieszka Pieńczak.
Materiały przechowywane są obecnie w specjalnych opakowaniach przy zachowaniu odpowiednich parametrów temperatury i wilgotności powietrza, dzięki czemu zgromadzone tam dokumenty będą służyć naukowcom i osobom zainteresowanym etnografią jeszcze przez wiele lat.
Folder Cyfrowego Archiwum PAE (pdf)
W projekcie pn. „Polski Atlas Etnograficzny – opracowanie naukowe, elektroniczny katalog danych, publikacja zasobów w sieci Internet, etap I”, którym kierowała dr Agnieszka Pieńczak, uczestniczyli: dr hab. prof. UŚ Zygmunt Kłodnicki, mgr Edyta Diakowska-Kohut, mgr inż. Krzysztof Kasprzyński, dr Michał Rauszer, mgr Jacek Szczyrbowski (Uniwersytet Śląski), mgr Joanna Koźmińska, mgr Bartłomiej Chromik (Polski Instytut Antropologii), inż. Krystian Firla oraz inż. Sławomir Szewieczek (Muzeum Śląska Cieszyńskiego w Cieszynie).
Serwis www.pae.us.edu.pl tworzony jest przez Uniwersytet Śląski przy współpracy z Instytutem Archeologii i Etnologii PAN (właścicielem depozytu), Polskim Instytutem Antropologii (partnerem projektu) oraz Polskim Towarzystwem Ludoznawczym (współwydawcą serii „Komentarze do Polskiego Atlasu Etnograficznego).
Autor: Małgorzata Kłoskowicz
Polski Atlas Etnograficzny powstał w 1945 roku. Jest to największy powojenny projekt polskiej etnologii, którego celem było stworzenie i zachowanie zbioru źródeł dotyczących kultury wiejskiej. W przyszłości będą one mogły przyczynić się m.in. do rekonstrukcji procesów mających wpływ na dynamikę zmian zachodzących w przestrzeni polskiej wsi. Gromadzony od lat 50. do początku lat 90. ubiegłego wieku materiał atlasowy jest własnością Instytutu Archeologii i Etnologii PAN. W 1998 roku został przekazany w formie depozytu do ówczesnej filii Uniwersytetu Śląskiego w Cieszynie (obecnie Wydział Etnologii i Nauk o Edukacji). Materiały zgromadzone w atlasie, obejmujące mapy, czarno-białe fotografie oraz ankiety z zielnikami podzielone są na dwanaście tematów węzłowych, takich jak: kultura materialna (np. transport i komunikacja, pożywienie, ludowe budownictwo), kultura społeczna (w tym obrzędowość urodzinowa, weselna, pogrzebowa) czy kultura duchowa (np. wiedza i wierzenia ludowe). Funkcję kierownika pracowni PAE pełni dr Agnieszka Pieńczak.
Na zdjęciu: dr Agnieszka Pieńczak prezentuje kolejne tomy „Komentarzy do Polskiego Atlasu Etnograficznego” wydawane od 2002 roku w Cieszynie, zawierające opis materiałów PAE
Fot. Sekcja Prasowa UŚ
Artykuł dotyczący zbiorów i badań związanych z PAE ukazał się m.in. na łamach „Gazety Uniwersyteckiej UŚ” i jest dostępny pod adresem: www.gu.us.edu.pl.
Napisali o tym:
- www.prenumeruj.forumakademickie.pl – „Atlas kulturowego dziedzictwa” („Forum Akademickie” 10/2017),
- www.naukawpolsce.pap.pl – „Część zasobów Polskiego Atlasu Etnograficznego można oglądać w internecie” (27 grudnia 2017 roku),
- www.rampa.net.pl – „Część zasobów Polskiego Atlasu Etnograficznego można oglądać w internecie” (24 stycznia 2018 roku).