Ciężar ocalenia to pamięć o wydarzeniach, o których człowiek doświadczony traumą nie chce pamiętać. Zapisane w ciele obrazy, dźwięki, zapachy i wrażenia mimowolnie powracają w różnych momentach życia, w snach i na jawie. Ciężar ocalenia to również odpowiedzialność świadka tragicznych wydarzeń zobowiązująca do mówienia w imieniu ofiar i edukowania kolejnych pokoleń.
Bohaterami ekspozycji są byli więźniowie nazistowskich obozów koncentracyjnych, przemawiający w pierwszej osobie za pośrednictwem listów, fragmentów świadectw i prób literackich oraz twórczości plastycznej. Ich narracje budują subiektywny obraz pokoleniowego doświadczenia traumy, obraz uniwersalny, bo wyrażony nie liczbami, lecz doznaniami sensorycznymi, które są udziałem każdego człowieka.
Ekspozycja prowadzi przez najtrwalej zapisane w pamięci doświadczenia zmysłowe:
- poczucie tożsamości więźnia i percepcję własnego ciała,
- dźwięki otoczenia i muzykę wykonywaną przez obozową orkiestrę,
- wrażenia kinetyczne związane z przestrzenią i materialnością obozu,
- bodźce wizualne łączone z niewolą i tęsknotą za pięknem,
- zapachy i smaki,
- indywidualne doświadczenie głodu, choroby i warunków atmosferycznych.
Pierwszym krokiem w kierunku sensorycznego charakteru wystawy była lektura dokumentów osobistych Józefa Szajny, następnie zestawienie powtarzających się w nich motywów opartych o pamięć emocjonalną ze świadectwami innych byłych więźniów nazistowskich obozów koncentracyjnych i ich twórczością plastyczną. Wybór dzieł i sposób ich ekspozycji oraz wykorzystane narzędzia wizualne, dotykowe, zapachowe i akustyczne mają wesprzeć dialog ze świadkami historii oraz przybliżyć doświadczenie, którego nie sposób objąć rozumem.
Wernisaż wystawy odbędzie się 29 stycznia 2026 roku o godz. 18.00 w Muzeum Śląskim w Katowicach ul. T. Dobrowolskiego 1 / Spichlerz.
Scenariusz wystawy jest efektem projektu badawczego „Za losy świata wszyscy jesteśmy odpowiedzialni. Opracowanie koncepcji ekspozycji sensorycznej na podstawie niepublikowanych tekstów źródłowych i Dna Józefa Szajny” współprowadzonego przez Muzeum Śląskie w Katowicach i Uniwersytet Śląski w ramach Doktoratu Wdrożeniowego, edycja VI.
Kurator wystawy/doktorantka Magdalena Kędzierska, promotor dr hab. Lucyna Sadzikowska prof. UŚ, opiekun naukowy dr Paweł Parys