Uniwersytet Śląski w Katowicach

|dr hab. Wioletta Bojda|

„Świat rozwijającego się dziecka to zmieniający się układ zdarzeń, na które musi ono reagować. Nieraz są to sytuacje czy wydarzenia niosące bolesne doświadczenia zaburzające rozwój osobowości. Lęki, jakie od wieków przeżywają dzieci, często są dla nich koszmarem i mogą pozostawić trwały ślad, bliznę na osobowości” – pisała Maria Molicka we wstępie do Bajek terapeutycznych i choć zdanie to wydawać by się mogło truizmem, w rzeczywistości, z którą się właśnie mierzymy, nabiera całkiem nowego sensu. Na co dzień przecież to odczuwamy, my dorośli, słabo sobie radzimy z tym, jak z dnia na dzień zniekształciło się nasze życie, zatrzymało w jednym kadrze przypominającym znieruchomienie znane z licznych ekranizacji baśni o śpiącej królewnie. Tak… Tylko dorośli znają powód, mają dostępne wypowiedzi ekspertów, zastanawiają się nad szczepionką, lekiem, na nich budują nadzieję w czasach pandemii. Nie ma lekko, ale jakoś jest. A co czują dzieci? Dysponują ledwie skrawkiem informacji, tak małym, że nie jest w stanie wyjaśnić ich zdemolowanego świata. Bo nagle zamknięto szkoły, przedszkola i żłobki, a nawet jeśli tak bardzo nie lubiły tam chodzić, to jednak wykonały ten wysiłek mentalny – oswoiły tęsknotę za rodzicami, znalazły swoje miejsce w nowej rzeczywistość, polubiły innych towarzyszy podróży w dorosłość, zaczęły tworzyć swój świat i czerpać z niego poczucie tej maleńkiej wartości, bo przecież często słyszały, że są dzielne, aż nagle ktoś nacisnął klawisz „Delete” i wróciły do swoich domów pod opiekę rodziców. Nie jest źle, ale dlaczego?

Pytanie „dlaczego?”, nawet jeśli niewypowiedziane, urosnąć może do niebotycznych rozmiarów. Niezrozumienie zachodzących zdarzeń, odwracanie wszystkich możliwych reguł… Bo jak dziecku wyjaśnić, że nie może się spotykać nie tylko ze znajomymi z przedszkola czy szkoły, ale też z bliskimi, którzy tworzyli ich życie – z babcią, dziadkiem czy nawet ciocią na niedzielnym obiedzie, że tym, których już nie ma, nie może zapalić światełka na cmentarzu, skoro wcześniej to było rytuałem świątecznym?

Trudne sprawy, na które nie ma recepty. Jedynie słowa nam w tej podważonej rzeczywistości zostają, bo po to są, żebyśmy mogli wtłaczać w nie emocje i znosić lęki. „Znosić” w każdym możliwym znaczeniu, więc zarówno obniżyć poziom, znaczenie, jak i przyswoić to, co przynosi nam świat wokół.

Dajmy więc dzieciom słowa. Te płynące z rozmowy, jak i te zatrzymane na papierze. Tylko one pozwolą nam przebić się na drugi brzeg, bo dają alternatywę. „«Inne myślenie» – ciągnie Molicka – to nie jest uleganie panice, wszechogarniającemu lękowi (który rodzi postawę bezradności, bierności lub chaotycznego działania), lecz jest takim sposobem postępowania, który zapewnia skuteczność”. I dalej: „Bajki terapeutyczne pozwalają bez lęku spojrzeć na swoje problemy i uczą, jak pomagać sobie samemu w trudnych sytuacjach. Cudowny świat bajek pozwala odmienić zdarzenia, odczarować je poprzez powiązanie przyczyn z ich skutkami – objawami lękowymi. Zdarzenia tajemnicze, mroczne i przerażające ukazane przez pryzmat powodujących je czynników, znacznie tracą moc wzbudzania lęku. Poprzez bajki dziecko uczy się pozytywnego myślenia o sytuacjach lękotwórczych. W bajkach stosowane są także inne techniki psychologiczne, które uodparniają przed lękiem bądź obniżają jego poziom, umożliwiając w ten sposób stawienie czoła przeciwnościom”.

Lęk jest właśnie tym, z czym wszyscy się teraz musimy zmierzyć. Być może nie trzeba od razu sięgać po najmocniejsze argumenty, warto jednak wypracować z dzieckiem różne możliwości oswajania trudnych sytuacji, zwłaszcza tych całkiem prozaicznych. Pomożemy wtedy zarówno dzieciom, jak i sobie samym, uwikłanym w całkiem inne wyznaczniki istnienia. Przecież wszyscy musimy nauczyć się mówić o tym, co schowane w środku.

„Dziwny jest ten świat” – śpiewał Czesław Niemen – ale w jego oswajaniu pomóc mogą bajki terapeutyczne, opowieści często realistyczne, które wynikają z dziecięcej wrażliwości – tak trudno dostępnej dorosłym. Jest zatem kilka propozycji w Internecie, z którymi dobrze byłoby się zapoznać:

• https://docer.pl – artykuły, książki, baśnie magiczne z różnych kręgów kulturowych, a także szereg bajek terapeutycznych, m.in. Maria Molicka: Bajki terapeutyczne, Mieczysław Maliński: Bajki nie tylko dla dzieci, Konrad Dziennik: Bajki z morałem dla mądrych dzieci i inne. Na portalu można wgrywać i pobierać teksty w postaci plików pdf;
• https://bajki-zasypianki.pl – serwis prowadzi Paweł Księżyk, bajkopisarz zainteresowany psychologią i psychoterapią. Można tu znaleźć bajki terapeutyczne do czytania oraz słuchania, poświęcone różnym problemom: rozwód rodziców, poczucie straty, niskie poczucie wartości, nieśmiałość, kłótnie rodzeństwa, pojawienie się młodszego rodzeństwa, lęk przed ciemnością, nocne koszmary itp.;
• https://dziecisawazne.pl – dostępne są nowe tytuły, rekomendacje, można dokonać zakupu w promocyjnej cenie;
• www.pomagamydzieciom.info – zbiór bajek terapeutycznych napisanych przez uczestników kursu terapii pedagogicznej organizowanej przez Fundację „Promyk Słońca”;
• www.youtube.com – audobooki z różnymi bajkami terapeutycznymi, m.in. można znaleźć ponad 4-godzinną narrację z bajkami terapeutycznymi Marii Molickiej;
• www.bing.com/videos – bajki terapeutyczne i dydaktyczne;
• https://dobrytata.waw.pl – e-booki z bajkami terapeutycznymi, wierszami dla dzieci, grami i kołysankami.
• https://emocjedziecka.pl – serwis prowadzi Anna Karcz, psycholog dziecięcy, specjalistka terapii pedagogicznej, która omawia i poleca wartościowe propozycje. Na stronie można również zamówić bajki terapeutyczne, a także karty pracy dotyczące rozmaitych tematów, np. Kim jestem? Co czuję? Czego potrzebuję?, Mój dom, moja rodzina itp.;
• www.nasze-bajki.pl – bajki terapeutyczne, edukacyjne i relaksacyjne do ściągnięcia na telefon komórkowy czy do wydrukowania, a także recenzje wartościowych pozycji i kreator pisania własnych bajek;
• www.bing.com/images – kolorowanki terapeutyczne dla dzieci i dorosłych;
• www.superkid.pl – bajki terapeutyczne do pobrania, a także rozmaite materiały dydaktyczne.

Ponadto polecam następujące bajki terapeutyczne, które można zakupić w księgarniach internetowych:

1. Chelo Manchego: Chciejskie potwory,
2. Dagmar Geisler: Przestańcie się kłócić! Jak przywrócić zgodę,
3. Grzegorz Kasdepke: Tylko bez całowania! Czyli jak sobie radzić z niektórymi emocjami (nuda, tęsknota, wstyd, poczucie krzywdy, radość, zazdrość),
4. Doris Brett: Opowiadania dla Twojego dziecka, Opowiadania dla Twojego (nieco starszego) dziecka,
5. Katarzyna Szeliga: Historia Guziołka,
6. Catherine DePino: Śmierdzący ser,
7. Amanda Eriksson: Różowe życie, Czarne życie,
8. Jarosław Mikołajewski: Wędrówka Nabu,
9. Elżbieta Zubrzycka: Za zasłoną złości, Słup soli, Marek – chłopiec, który miał marzenia, Filip, lis i magia słów,
10. Anna Kozłowska: Zaczarowane bajki, które leczą – dla dzieci i dorosłych,
11. Agnieszka Łaba: Bajki rymowane w biblioterapii,
12. Fabrizia Poluzzi: Pocałunek ślimaka,
13. Andrea Schütze: Dlaczego tańczymy ze szczęścia i kpimy ze złości?, Historyjki dla ciekawskich dzieci,
14. Izabela Mańkowska, Małgorzata Rożyńska: Księga Bratka – bajki terapeutyczne, Księga bajek terapeutycznych,
15. Joanna Brodowska: Przygody Fryderyki, czyli bajki terapeutyczne,
16. Maciejka Mazan: Bajki terapeutyczne dla najmłodszych,
17. Ines Castel-Branco: Mamo, nie mogę zasnąć, Moc jest w nas, bajki terapeutyczne dla dzieci i rodziców różnorodnych autorów, Bajkoterapia, opowieści różnych autorów polskich.

Choć jeszcze nie mamy zbyt wielu tekstów „okolicznościowych”, które łapałyby koronawirusa na gorącym uczynku i przerabiały na łatwo przyswajalną sekwencję zdań, parę adresów – z zastrzeżeniem, że różna jest jakość propozycji i najpierw rodzice sami muszą osądzić, czy dana rzecz spotka się z emocjami i możliwościami intelektualnymi dziecka – można polecić, dzieląc je na genologiczne grupy.

Bajka terapeutyczna

Jedyna jak dotąd klasyczna bajka terapeutyczna dostępna na stronie: https://dzieciecapsychologia.pl. Historia utrzymana w konwencji bajki terapeutycznej przedstawia losy jeżyka tęskniącego za kolegami ze szkoły oraz sposoby, za pomocą których jego mama próbuje zniwelować trudy nowego sposoby funkcjonowania. Do opowieści dołączony jest także tekst psychoterapeutki kierowany do rodziców i wskazówki dotyczące rozmów z dziećmi. Jedna z ciekawszych propozycji.

Bajka pt. Jeżyk Bartek zostaje w domu (2,37 MB)

Opowieści realistyczne o koronawirusie:

• https://karolinapiotrowska.com – powieść Karoliny Piotrowskiej, zapoznaje z historią dziewczynki, która podobnie do innych dzieci, musi znosić wszelkie niedogodności związane z ciągłym przebywaniem w domu. Jej emocje i lęki zostają zgrabnie rozładowywane dzięki rozmowom z bliskimi, a także „eksperymentom” uświadamiającym sposoby roznoszenia wirusa i środkami zapobiegającymi temu;
• https://goodbooks.pl – opis książeczki przedstawiającej w uproszczonej formie rozmaite zagadnienia związane z koronawirusem.
  Książka pt. Koronawirus (21 MB);
• www.medexpress.pl (1,48 MB) – utrzymana w tym samym stylu rysunkowa narracja przedstawiająca wirusa i metody zapobiegania zakażeniu.
• www.zielonasowa.pl (14,6 MB) – książeczka o przygodach kłócącego się nieustannie rodzeństwa znudzonego ciągłym przebywaniem w domu w formacie pdf. Krótkie opowiastki ilustrują typowe konflikty, które rodzice próbują zneutralizować, a dodatkową pomocą mogą się tu okazać dołączone do opowieści gry i zabawy logiczne.

Baśnie o koronawirusie:

• www.dropbox.com – Baśń o smoku, co wirusa miał na oku w przystępnej formie przedstawia rozmowę smoka z mamą o wirusie, konieczności noszenia maseczek i rękawiczek oraz o możliwościach pomagania innym. Niewątpliwą zaletą są intrygujące, barwne ilustracje i szablony do kolorowania.
• https://d-pt.ppstatic.pl – Bajka o złym Królu Wirusie i Dobrej Kwarantannie przedstawia nie tyle historię fabularną, choć i tej można się dopatrzeć w zgrabnie przedstawionych przyczynach rozszerzania się wirusa i środkach zaradczych, ile przemyca w uproszczonej formie zasady kwarantanny narodowej. Dołączone do niej gry logiczne pomagają też dziecku sprecyzować emocje względem zaistniałej sytuacji i poczuć, że zamknięcie czemuś służy, nawet gdy dorośli targani są wątpliwościami.
• www.dzieckiembadz.pl – opowieść jest próbą osadzenia informacji naukowych w konwencji baśni, próbą – dodajmy – niezbyt udaną. Tekst nafaszerowany jest terminami, które trzeba jednak małym dzieciom tłumaczyć w trakcie lektury (np. mikroskop, wypustki, pałeczki, żywe organizmy itp.), ale jeszcze większy opór budzi infantylizacja problemu i zakończenie, w którym samotny z powodu ludzkiej izolacji wirus ze wstydem chowa się pod ziemię. Może dla kogoś ta historia okaże się pomocna, jednak pamiętajmy, że uproszczona narracja kierowana w stronę dziecięcego odbiorcy nie powinna oznaczać banalizacji problemu.

Animacje o koronawirusie:

• animacje kierowane do starszych dzieci (w wieku szkolnym) przedstawiające fakty naukowe pozbawione jednak elementów trywializacji. Materiał został przygotowany profesjonalnie, jednak trzeba pamiętać, że u niedojrzałych emocjonalne odbiorców może wywołać stany lękowe;

• rozmowa z pacynką Królem Ambrożym, dzięki której dziecko może się zapoznać z przyczynami powstania pandemii;

• animacja (trywializująca problem), z której wynika, że wirus pochodzi z Chin, opanował Włochy, Niemcy i Francję, ale do Polski nie ma wstępu, bo zamknęliśmy granice i nie opuszczamy naszych domów;

• piosenki o koronawirusie.

Pamiętajmy jednak, że nie chodzi o to, żeby codzienność naszych dzieci całkowicie wypełniać koronawirusem. Nauczmy się z nimi rozmawiać na najprostsze tematy, słuchać i rozumieć, zacznijmy intensywnie czytać z dziećmi o wszystkim, by pustą przestrzeń wypełnić słowami, a wtedy na pewno znajdzie się takie, które pozwoli oswoić grozę istnienia i dotrzeć na drugi brzeg.

Czytajmy!