| dr Joanna Godawa |
„Na dworze niebo było jeszcze jasne i można było rozróżnić każde źdźbło trawy na ziemi. Nad wierzchołkami świerków czerwieniło się pasmo zachodzącego słońca. Przeszedłszy na przełaj milczący las, wyszli na nadbrzeżne łąki. – Jak dziwnie pachną kwiaty tej nocy – powiedziała Filifionka”[1]
Tove Jansson
W krainie pożytecznych bajek, czyli o książkach dla dzieci, bajkoterapii i bajkach do zadań specjalnych
Książka jest symbolem „całości Wszechświata, dociekania prawdy, uczoności, nauk, nauczyciela, wiedzy, transcendentnej, mądrości, roztropności, magii, historii, sztuki, prawa, godności, sprawiedliwości, ucieczki od rzeczywistości, wolnego czasu spędzanego w spokoju”[2].
Książka z bajkami to rzecz, przedmiot, który ma każdy, kto ma dzieci. Przedmiot z jednej strony zwyczajny i powszechny, z drugiej strony jednak bardzo tajemniczy, niesamowity, wręcz posiadający magiczne właściwości. Nie chodzi tu o magię zaklęć i czarów, lecz o taką magię słowa, która ma metaforyczną moc przenoszenia nas w czasie i przestrzeni. Słowo towarzyszy nam od dnia narodzin, a raczej od momentu, kiedy jesteśmy zdolni odbierać bodźce o charakterze dźwiękowym.
Na słowa czekamy, słowa przynoszą nam ulgę, koją, zbliżają, a czasem dzielą. Podczas czytania dziecku bajki, można powiedzieć, że w tym konkretnym momencie, w tej chwili, mamy siebie na wyłączność, jesteśmy tylko dla siebie i jest z nami czar ulotnej chwili, nasycony magią bliskości, spotkania i wspólnego bycia razem. Czas czytania bajki może stać się wspaniałym rytuałem, gdzie kreujemy przestrzeń kontaktu, miłości i troski. Jest to też okazja do swobodnej rozmowy, w której mamy siebie tylko dla siebie, na wyłączność.
Rozbudzenie ciekawości poznawczej dziecka poprzez czytanie książek jest niezmiernie istotne dla rozwoju jego myślenia, zainteresowań, chęci poznawania i eksplorowania świata. Czytanie książek z osobą bliską, znaczącą, obecną w życiu dziecka oddziałuje wiec zarówno na sferę emocjonalną dziecka, jak i oczywiście na sferę poznawczą. Dzięki czytaniu, ale i słuchaniu opowieści, dzieci poszerzają zasób słownictwa, łatwiej ucząc się w szkole. Warto jeszcze podkreślić rolę książki w kształtowaniu zainteresowania światem. W dzieciach rozwija się zmysł odkrywcy, badacza rzeczywistości, a dzięki temu rośnie w nim świadomość zjawisk występujących w świecie ludzi, roślin i zwierząt.
Pierwsze fascynacje literackie dzieci to oczywiście bajki i baśnie. Osoba bliska (rodzic, rodzeństwo, dziadkowie) pełni tu niebagatelną rolę przewodnika po bajkowym świecie, zapoznając dziecko ze znanymi, bajkowymi postaciami. To bardzo istotne zadanie, ponieważ czytając dziecku, kształtujemy jego zainteresowania literackie, rozbudzamy w nim ciekawość światem bajkowych przygód, niesamowitych przeżyć, magicznych historii, światem, w którym wszystko jest możliwe i dobrze się kończy.
W literaturze dla dzieci są też bajki do zadań specjalnych – to bajki terapeutyczne[3], których główną powinnością jest pomaganie dzieciom znajdującym się w sytuacji trudnej. Tego rodzaju sytuacją mogą być np. pierwsze dni w przedszkolu czy szkole, zawieranie nowych znajomości, pierwsze nocowanie poza domem, wyjazd na kolonie, śmierć zwierzątka, choroba w rodzinie, śmierć bliskiej osoby, rozwód rodziców, pojawienie się na świecie rodzeństwa. W takich trudnych dla dziecka chwilach można je wesprzeć odpowiednio dobraną bajką terapeutyczną. Warto zastanowić się, czym takie bajki różnią się od bajek powszechnie nam znanych. Ich istotą jest dawanie realnego wsparcia dzieciom. Takie wsparcie musi być osiągalne dla dziecka, a sposoby rozwiązania problemu w bajce dostępne do natychmiastowej realizacji. Jest to główna przyczyna, dla której w bajkach terapeutycznych nie używa się magii do rozwiązywania problemów. Nie spotkamy tam czarodziejskich pierścieni, magicznych różdżek, siedmiomilowych butów i innych magicznych przedmiotów, które z użyciem magii pomogą rozwiązać kłopoty głównego bohatera bajki.
Akcja takich bajek dzieje się albo w świecie wyobrażonym, czyli np. w świecie zwierząt, zabawek, roślin, albo w świecie ludzi, gdzie główny bohater jest w sytuacji bardzo podobnej, co rzeczywisty adresat opowieści. Dzieci zazwyczaj potrafią wychwycić w bajce to, co jest im potrzebne do rozwiązania problemu, jeśli nie, to mogą taką pomoc otrzymać od osoby dorosłej. Podczas czytania dziecku bajki terapeutycznej trzeba być uważnym obserwatorem i modyfikować bajkę do potrzeb dziecka (np. nadać głównemu bohaterowi cechy wyglądu lub charakteru dziecka, które jest adresatem, dodać istotne szczegóły otoczenia bliskie dziecku lub ulubione przedmioty, takie jak maskotka, ulubiony kocyk czy zabawka). „Kiedy tworzysz opowiadanie, zawsze bądź otwarty na reakcje swojego słuchacza. Obserwuj, kiedy jest zasłuchany, a kiedy wydaje się niecierpliwić. Jego zachowanie i wyraz twarzy będą dla ciebie wskazówkami, czy opowiadanie trafia w sedno”[4].
Pisania bajek terapeutycznych można się nauczyć na specjalnych kursach czy warsztatach, jest też sporo publikacji z tego zakresu. Doris Brett, amerykańska bajkoterapeutka, wymienia kilka wskazówek dla osób chcących tworzyć opowiadania dla swoich dzieci:
- spójrz na świat oczami swojego dziecka,
- spraw, by mogło się identyfikować z bohaterem bajki,
- opowiadanie historii jest łatwiejsze niż myślisz,
- wybierz odpowiednie imię i dostosuj okoliczności,
- pamiętaj, że opowiadania pomagają również rodzicom,
- twoje dziecko uczy się przez naśladowanie,
- twoje dziecko jest wyjątkowe.
Jeśli jednak nie czujemy się na siłach, by takie bajki samodzielnie tworzyć, można śmiało skorzystać z gotowych bajek terapeutycznych, których oferta jest dość szeroka na polskim rynku wydawniczym. Są też portale internetowe, które specjalizują się w tego rodzaju opowieściach.
Bajki do zadań specjalnych to nie tylko terapia, ale i edukacja. Poprzez bajkę możemy zwrócić dziecku uwagę na sprawy związane z: ekologią, dbaniem o zwierzęta, sprzątaniem własnego pokoju, wypełnianiem obowiązków domowych, zdrowym żywieniem, używaniem zwrotów grzecznościowych, zapamiętaniem numerów telefonów alarmowych czy własnego adresu. Dzieci uwielbiają słuchać historii, dlatego poprzez bajkę łatwiej jest wprowadzać zmiany w zachowaniu i niewątpliwie jest to dla dziecka dużo bardziej atrakcyjna forma niż typowa pogadanka o charakterze moralizującym.
Bajki do zadań specjalnych mogą mieć również charakter relaksacyjny. Ich akcja dzieje się wtedy w miejscu spokojnym, cichym i bezpiecznym dla dziecka. Może to być leśna polana, łąka, plaża czy brzeg jeziora. W takiej bajce akcja biegnie bardzo powoli, a dziecko utożsamia się z głównym bohaterem i razem z nim wchodzi w stan odpoczynku. Tego rodzaju bajka posługuje się wizualizacją, a ukazany w niej świat powinien być przedstawiony tak, aby można było odczuwać go wieloma zmysłami. Tutaj najważniejsze jest wejście w stan relaksu, spokojne i miarowe oddychanie podczas słuchania bajki, aż wreszcie powolny proces wybudzania się i odzyskiwania energii. Dziecko powinno wiedzieć, że jeśli tylko będzie potrzebowało znaleźć się ponownie w swoim bezpiecznym miejscu, to może zawsze tam wrócić i poprosić o swoją wyciszającą bajkę. Bajki relaksacyjne nabrały szczególnej wartości w naszych czasach, gdzie wiele jest pośpiechu i docierających z różnych stron bodźców. Ponieważ dzieci są często przestymulowane, to powinny mieć możliwość wyciszenia się w spokojnym miejscu, gdzie czują się bezpiecznie. To z pewnością poprawi ich samopoczucie i pozwoli lepiej funkcjonować w domu, przedszkolu czy szkole.
Studentki pedagogiki rewalidacyjnej napisały na zajęciach z biblioterapii w pedagogice specjalnej bardzo aktualną bajkę o charakterze psychoedukacyjnym, dotyczącą sytuacji dzieci podczas epidemii. Zapraszamy do lektury zarówno z dziećmi w domu, jak i podczas zajęć edukacyjnych.
Poniżej zamieszczam bibliografię, zawierającą spis książek dotyczących bajkoterapii, oraz adresy stron internetowych poświęconych tej tematyce.
Bibliografia:
- Bettelheim, Cudowne i pożyteczne. O znaczeniach i wartościach baśni, tł. D. Danek, Agencja Wydawnicza Jacek Santorski & Co, Warszawa 1996.
- Brett, Bajki, które leczą, tł. M. Trzebiarowska, Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne, Gdańsk 2002.
- Jansson, Lato Muminków, tł. I. Szuch- Wyszomirska Nasza Księgarnia, Warszawa 1967, s.95
- Kopaliński, Słownik Symboli, Wydawnictwo Wiedza Powszechna”, Warszawa 1990.
- Molicka, Bajkoterapia. O lękach dzieci i nowej metodzie terapii, Media Rodzina, Poznań 2002.
- Nitsch, Bajki pomagają dzieciom. Opowieści, które uzdrawiają, pocieszają i dodają odwagi, tł. M. Faryna-Lubecka, grupa wydawnicza Bertelsmann Media, Warszawa 2001.
- Peju, Dziewczynka w baśniowym lesie. O poetykę baśni: w odpowiedzi na interpretacje psychoanalityczne i formalistyczne, tł. M. Pluta, Wydawnictwo Sic, Warszawa 2008.
Strony internetowe:
- www.bajki-zasypianki.pl
- www.fundacjaavalon.pl
- www.czytaj-na-walizkach.pl
- www.webowadbp-walbrzych.wixsite.com
- www.gwp.pl
[1] T. Jansson, Lato Muminków, Nasza Księgarnia, Warszawa 1967, s. 95.
[2] W. Kopaliński, Słownik Symboli, Wydawnictwo Wiedza Powszechna, Warszawa 1990, s. 176.
[3] Bajka terapeutyczna jest utworem adresowanym do dzieci, w którym świat jest widziany z dziecięcej perspektywy. Celem bajek terapeutycznych jest uspokojenie, zredukowanie problemów emocjonalnych i wspieranie we wzroście osobistym. Można wyodrębnić następujące rodzaje bajek terapeutycznych: relaksacyjną, psychoedukacyjną i psychoterapeutyczną. Zob. M. Molicka, Bajkoterapia, O lękach dzieci i nowej metodzie terapii, Wydawnictwo Media Rodzina, Poznań 2002, s. 153.
[4] D. Brett, Bajki, które leczą, Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne, Gdańsk 2002, s. 46.
