Uniwersytet Śląski w Katowicach

Naukowy fenomen Gottloba Fregego

|Katarzyna Stołpiec|

Dr hab. Gabriela Besler, prof. UŚ z Wydziału Humanistycznego Uniwersytetu Śląskiego w Katowicach od ponad 20 lat zgłębia fenomen filozoficznych, logicznych i matematycznych analiz niemieckiego profesora matematyki Gottloba Fregego. Logika żyjącego na przełomie XIX i XX wieku myśliciela w świecie nauki nazywana jest „drugą po Arystotelesie”. Prof. G. Besler, specjalistka od filozofii analitycznej, przyznaje: – Choć literatury na temat Fregego jest bardzo dużo, przygotowując polskie wydanie jego bogatej korespondencji, odkryłam, że istnieje wiele wątków, którymi jeszcze nikt się do tej pory nie zajmował, a wśród nich jest nie do końca jeszcze zbadana współpraca Fregego z włoskimi matematykami, Giuseppem Peanem i Giovanim Vailatim, co dziś jest dla mnie wielką pasją.

– Był to skromny i cichy uczony, który dał początek zupełnie nowemu spojrzeniu na logikę i filozofię. Wielu współczesnych mu myślicieli nie doceniało jego nowatorskich poglądów. Na szczęście ich krytyczny stosunek nie odwiódł Fregego od realizowania swojego geniuszu, który ukształtował przełomowy nurt – filozofię analityczną, dobrze znaną w literaturze światowej, zwłaszcza anglojęzycznej – mówi naukowiec z Uniwersytetu Śląskiego.

Głównym punktem zainteresowania Fregego były podstawy matematyki. Przez większość swojego życia starał się zdefiniować, czym jest liczba, by na tej podstawie zbudować logiczne podstawy arytmetyki liczb naturalnych. Przy opracowywaniu swoich teorii Frege dużo korzystał z zagadnień filozoficznych. – Choć sam nie studiował wcześniej filozofii (wysłuchał jedynie dwóch kursów z tego przedmiotu), posługiwał się nią intuicyjnie – opowiada badaczka. – Sam wypracowywał pojęcia filozoficzne, które dziś są kluczowe w filozofii analitycznej, w szczególności w filozofii języka. Wprowadził proste rozróżnienia, ale bardzo użyteczne w tej dziedzinie. Na przykład odróżnił sens od znaczenia wyrażeń językowych. Zdanie, a nie jego elementy, potraktował jako podstawową „cegiełkę” języka. Sformułował tak zwaną zasadę ekstensjonalności, dopuszczającą takie zmiany wyrażeń w obrębie danego zdania, by jego wartość logiczna (prawda lub fałsz) się nie zmieniła.

– Kategoria prawdy i fałszu jest dziś szeroko obecna – wyjaśnia prof. G. Besler. – To nie tylko logika, filozofia czy matematyka, ale również informatyka. Przyjęło się, że prawda jest ważniejsza od fałszu, ale w logice fałsz jest równie istotny i ciekawy jak prawda. Stwierdzenie fałszywości pewnej formuły logicznej jest konkretną informacją.

Frege był idealistą, przyjmował istnienie „trzeciego królestwa”, które scharakteryzował jako idealny byt, gdzie zawiera się zbiór niepodważalnych i niezmiennych prawd, ale i fałszów. Człowiek ma ograniczony dostęp poznawczy do „trzeciego królestwa”. Koncepcja ta została zaaprobowana i rozwijana przez innych naukowców, na przykład Karla Poppera.

Faksymile listu, który po raz pierwszy się ukazał w polskim tłumaczeniu korespondencji Fregego:
G. Frege, Korespondencja naukowa. Wydanie krytyczne. Opracowanie edycji polskiej i weryfikacja tłumaczenia: Gabriela Besler, Joanna Zwierzyńska. Katowice, Wydawnictwo Uniwersytetu Śląskiego, 2020.
Licencja CC0 1.0 | Źródło: www.ub.uni-leipzig.de

Kolejnym ważnym stanowiskiem opracowanym przez matematyka był logicyzm. – Za jego ojca uznaje się Gottfrieda Leibniza, jednak rozwój przypisuje się Fregemu – stwierdza specjalistka. – Według jego opinii pojęcia i procedury logiczne mają być fundamentem dla definiowania podstawowych pojęć matematyki. Ale nie była to jedyna koncepcja przejęta od Leibniza. Frege uważał, że nauka powinna posiadać jeden język, wspólny dla wszystkich dziedzin nauki. Miał on być uniwersalny i prosty, ale zarazem dający możliwości „rachowania”. Gottlob za taki język uznawał swoją logikę. Niestety język zapisów, którym się posługiwał, nie wszedł do powszechnego użycia. Postulat zbudowania języka idealnego był bardzo powszechny w czasach Fregego. Czynił to także Ludwik Zamenhof, który stworzył esperanto. Nie ma w historii naukowca, któremu wszystko się udało. Nie ma wątpliwości, że nowatorskie spojrzenie na logikę i matematykę, upór i pracowitość Fregego, bardzo mocno przyczyniły się do rozwoju wielu dziedzin nauki.

Aktualne badania prowadzone przez prof. G. Besler koncentrują się na współpracy Fregego z włoskimi matematykami. – Pod moją współredakcją w 2020 roku ukazała się 600-stronicowa publikacja: „Gottlob Frege. Korespondencja naukowa. Wydanie krytyczne”, zawierająca także korespondencję Fregego z matematykami z Turynu – Giuseppem Peanem i Giovannim Vailatim. Podczas lektury listów, w których znajdowały się również porównania systemów logicznych Fregego i Peana, odnalazłam wiele wątków, o których jeszcze nikt nie pisał. Chciałabym się wypowiedzieć w tym obszarze. Zebrałam sporo materiałów, zdobyłam ciekawe zagraniczne kontakty i mam teraz nadzieję, że za przykładem Fregego sama nawiążę równie owocną współpracę z włoskimi naukowcami – podsumowuje badaczka.

Wyniki swoich badań prof. Gabriela Besler planuje opublikować w czasopiśmie „History and Philosophy of Logic”.