| dr hab. Sławomir Sitek, dr hab. Sławomir Pytel, prof. UŚ, dr hab. Elżbieta Zuzańska-Żyśko, prof. UŚ |
W obliczu zjawiska o zasięgu globalnym, jego aspekcie lokalnym i regionalnym podjęto analizę rozprzestrzeniania się zakażeń koronawirusem w województwie śląskim, które ma określone wymiary przestrzenne. Z uwagi na znaczną koncentrację ludności, zespół połączonych dużych i średnich miast oraz przepływy ludności w postaci dojazdów do pracy, region ten zalicza się do obszarów o największym potencjale społeczno-gospodarczym w Polsce. Te uwarunkowania przekładają się na obecną sytuację związaną z zagrożeniem epidemiologicznym COVID-19.
Ze społeczno-gospodarczego punktu widzenia zasadniczą rolę w rozprzestrzenianiu się epidemii, odgrywa wysoka gęstość zaludnienia i wskaźnik urbanizacji w regionie (w miastach mieszka 78% ludności; na jeden kilometr kwadratowy przypada 365 osób), złożony i połączony zespół osadniczy typu konurbacja, a także lokalizacja wielu podmiotów gospodarczych, w tym dużych przedsiębiorstw z różnych branż. Nie bez znaczenia jest także liczba placówek zdrowotnych, zwłaszcza szpitali i ich rozmieszczenie w regionie (79 szpitali tylko w centralnej części regionu[1]) oraz domów opieki koncentrujących ludzi starszych i z problemami zdrowotnymi. Oczywiście osobną grupę czynników stanowią uwarunkowania behawioralne samych mieszkańców oraz ich sieci powiązań rodzinnych, społecznych oraz zawodowych, które mogą wpływać na przebieg epidemii.
Źródła danych i metody analizy
Opracowany materiał bazuje na informacjach z powiatowych stacji sanitarno-epidemiologicznych z terenu województwa śląskiego. Dane dotyczą stanu na 18 maja 2020 roku, z wyjątkiem powiatu raciborskiego, dla którego dane pochodzą z 17 maja 2020 roku. Analizy dokonano w dwóch wymiarach przestrzennych: powiatowym i gminnym. W skali powiatów zaprezentowano zjawisko w liczbach bezwzględnych oraz w przeliczeniu na 100 tys. mieszkańców. W układzie gmin posłużono się danymi przeliczonymi na 100 tys. mieszkańców, a także wykonano oddzielną mapę ukazującą gminy, w których nie ma aktywnych przypadków zakażeń.
Rozkład przestrzenny stwierdzonych przypadków koronawirusa w powiatach województwa
Rozkład zakażeń koronawirusem w przestrzeni województwa śląskiego jest bardzo zróżnicowany. W dużym stopniu wiąże się z przypadkami zakażeń w ośrodkach opieki i kopalniach węgla kamiennego. Jest również pochodną zwiększonej liczby wykonanych testów, których zrobiono już prawie 60 tysięcy[2].
Na poziomie powiatowym największą liczbę zachorowań stwierdzono w Bytomiu, gdzie odnotowano 657 przypadków. Wpłynęły na to zachorowania zarówno wśród górników, jak i pensjonariuszy Domu Pomocy Społecznej (DPS). Tylko w DPS „Kombatant” pozytywnie zdiagnozowano ponad 60 osób[3]. Także w jednej z placówek służby zdrowia sytuacja była na tyle poważna, że postanowiono przebadać wszystkich pracowników Szpitala Wojewódzkiego nr 4 w Bytomiu, wśród których zdiagnozowano ponad 30 przypadków[4]. Dużo zachorowań odnotowano w powiecie lublinieckim – 369 osób i Rybniku – 343 osoby. Powyżej 200 zarażonych zanotowano w Katowicach oraz w powiatach: żywieckim, tarnogórskim, wodzisławskim i cieszyńskim.
Wśród samych górników zaobserwowano ponad 3 tys. zachorowań[5]. W miastach zagłębiowskich nie ma już kopalń, tym samym ekspozycja na zachorowania związana z tymi zakładami pracy nie występuje. Nie można jednak generalizować, gdyż nie w każdej kopalni mamy do czynienia z zakażeniami.
Najmniej zachorowań w skali powiatów województwa śląskiego odnotowano w Jaworznie – 11 przypadków, Siemianowicach Śląskich – 28 osób i powiecie kłobuckim – 31 osób.
Ze względu na rozpiętości w liczbie ludności w poszczególnych powiatach analizę należy przeprowadzić w przeliczeniu na 100 tys. mieszkańców. Uzyskujemy wtedy porównywalne wartości, których nie zniekształca skala wielkości jednostki. Zaznaczają się wówczas trzy obszary o wartościach przekraczających ponad 150 zachorowań na 100 tys. mieszkańców. Pierwszy obszar stanowi powiat lubliniecki, tarnogórski, Bytom i Piekary Śląskie, drugi – Rybnik, powiat rybnicki, Żory i powiat wodzisławski, a trzeci obszar to powiat żywiecki.
Wyróżnić można także obszary charakteryzujące się najmniejszą liczbą zachorowań. Pierwszy obejmuje powiat częstochowski i kłobucki oraz Częstochowę. Drugi obszar, położony w części środowej województwa, obejmuje Dąbrowę Górniczą, Sosnowiec, Jaworzno, Tychy, powiat bieruńsko-lędziński i mikołowski. Trzeci obszar to powiat bielski i Bielsko-Biała.
Okazuje się, że obszary o największych zachorowaniach bezpośrednio sąsiadują z obszarami o najmniejszej liczbie przypadków (ryc. 2). Przykładem jest powiat lubliniecki graniczący z powiatem kłobuckim i częstochowskim. Podobnie jest na styku Bielska-Białej i powiatu bielskiego z powiatem żywieckim. W obrębie Górnośląsko-Zagłębiowskiej Metropolii również występują silne kontrasty, np. na linii Bytom–Chorzów. Świadczyć to może o punktowym charakterze rozwoju zjawiska.
Rozkład przestrzenny stwierdzonych przypadków koronawirusa w gminach województwa
W przeliczeniu na 100 tys. mieszkańców najgorszy wynik notuje Czernichów z powiatu żywieckiego, gdzie wskaźnik zachorowań osiąga rekordowy poziom 1513 przypadków na 100 tys. mieszkańców. Kolejne miejsce zajmują Woźniki w powiecie lublinieckim (915 zakażeń na 100 tys. mieszkańców) i Świerklany w powiecie rybnickim (793 przypadki na 100 tys. mieszkańców). Porównywalne poziomy powyżej 500 przypadków na 100 tys. mieszkańców odnotowano w Koszęcinie i Lublińcu. Przypadek Czernichowa, Woźnik, Koszęcina czy Lublińca wiąże się z zakażeniami w ośrodkach opieki i domach pomocy społecznej, z kolei Świerklany to efekt zakażeń wśród pracowników kopalń.
Wartości odnotowanych przypadków na 100 tys. mieszkańców w poszczególnych gminach ujawniają zróżnicowanie wewnątrzpowiatowe. Przykładowo w powiecie żywieckim i cieszyńskim gminy położone bardziej na południe wykazują mniejszy poziom zachorowań. Topografia terenu – obszar górski, duża lesistość i mniejsza gęstość ludności – może wpływać na poziom zakażeń. Ujawniają się też lokalne maksima poziomu zachorowań, np. gmina Rędziny w powiecie częstochowskim czy Kroczyce w powiecie zawierciańskim.
Grupując gminy według poziomu zjawiska, można stwierdzić, że najliczniejsza grupa licząca 47 gmin odnotowuje wartości z przedziału od 31 do 70 przypadków na 100 tys. mieszkańców. W przedziale najwyższym, powyżej 301 przypadków na 100 tys. mieszkańców, jak i bez potwierdzonych przypadków zakażenia, występuje po 9 gmin.
W województwie śląskim według stanu na 18 maja 2020 roku 22 gminy nie wykazywały aktywnych przypadków koronawirusa. Pośród nich 9 gmin nie odnotowało żadnego przypadku, w 13 odnotowano zakażenia, ale osoby już wyzdrowiały. Niestety w tych gminach stwierdzono także trzy przypadki śmiertelne.
Gminy bez potwierdzonych przypadków koronawirusa koncentrują się w północnej części województwa: w powiecie częstochowskim i kłobuckim. W GZM jedyną gminą bez aktywnych przypadków jest Chełm Śląski. Wolne od wirusa są także gminy powiatu bielskiego (Buczkowice, Szczyrk), Koszarawa z powiatu żywieckiego, Krzanowice z powiatu raciborskiego i Krupski Młyn z powiatu tarnogórskiego. Wspólną cechą większości tych gmin jest peryferyjne położenie. Zwykle też występuje tam mniejsza gęstość zaludnienia, a z gospodarczego punktu widzenia większy udział w zatrudnieniu ma rolnictwo.
Podsumowanie
Przedstawiony materiał dowodzi, że województwo śląskie mając najwyższą liczbę zakażeń, nie jest wcale pod tym względem jednorodne. Gminy wolne od koronawirusa obejmują obszar 14,8% powierzchni województwa, a zamieszkuje je 3,5% ludności. Na tę sytuację złożyły się różne przypadki: występowanie zakażeń w placówkach opiekuńczych, w szpitalach czy wśród pracowników kopalń. Unikać również trzeba skrótu myślowego i utożsamiania przypadków koronawirusa wyłącznie z tego typu obiektami. Należy mieć też świadomość, że obraz zjawiska mogłaby zmienić większa liczba testów wykonywana w różnych miastach, a także jej bardziej proporcjonalny rozkład.
Wskazywanie ognisk licznych zakażeń ma na celu wsparcie procesu monitorowania epidemii, w żadnym przypadku nie może być poczytywane jako stygmatyzowanie poszczególnych gmin i jej mieszkańców. Trzeba to podkreślić, gdyż pojawiają się sygnały, że do takich niezrozumiałych reakcji dochodzi, zresztą nie tylko w Polsce, ale także w relacjach międzynarodowych.
Celem badań z zakresu geografii społeczno-ekonomicznej jest poszukiwanie związków przyczynowo-skutkowych, przestrzennego rozkładu różnych zjawisk w relacji człowiek–gospodarka–środowisko. Na razie w zakresie aktualnej epidemii więcej jest pytań niż odpowiedzi. Zjawisko wciąż jest nowe, brakuje też pełnych danych na temat struktury osób chorujących. Ujawniają się także braki wiedzy na temat chociażby zasięgu dojazdów do pracy, które dzisiaj mogą oznaczać transmisję poziomą zjawiska. Kwestia dostępności do danych jest powszechnym problemem naukowców.
W wyniku dalszych badań może okazać się, że przebieg i rozprzestrzenianie się tej choroby ma charakter losowy i nie wykazuje szczególnych związków z cechami społeczno-gospodarczymi regionu. Jeśli nawet tak jest, to negatywna weryfikacja też ma swoją wartość. Wówczas przydatność analiz czasoprzestrzennych ogranicza się do wymiaru informacyjno-zarządczego, wskazując proces dyfuzji przestrzennej tego zjawiska.
Uważamy, że analizy na poziomie powiatowym, jak i gminnym powinny być prowadzone w sposób ciągły, wspomagając służby państwowe i samorządowe w walce z pandemią. Widzimy w tym realną użyteczność nauki i jej przełożenie na społeczeństwo i gospodarkę. Dostrzegamy w tym rolę geografów, równocześnie zakładając, że monitoring powinien być prowadzony przez interdyscyplinarne zespoły naukowców. Wyrażamy również powszechne życzenie, aby temat ten przestał być już aktualny, a pandemia została wygaszona.
Źródła danych:
Dane z powiatowych stacji sanitarno-epidemiologicznych z województwa śląskiego, stan na dzień 18.05.2020 r., godz. 14:00, w tym:
- dane dla Katowic, Mysłowic i Siemianowic Śląskich stan na dzień 18.05.2020 r., godz. 12:00,
- dane dla powiatu raciborskiego stan na dzień 17.05.2020 r., godz. 14:00,
- dane dla Rybnika, Żor i powiatu rybnickiego stan na dzień 18.05.2020 r., godz. 17:00.
Ludność. Stan i struktura ludności oraz ruch naturalny w przekroju terytorialnym w 2019 r. Stan w dniu 31.XII, GUS.
Dr hab. Sławomir Sitek, dr hab. Sławomir Pytel, prof. UŚ, dr hab. Elżbieta Zuzańska-Żyśko, prof. UŚ – pracownicy Instytutu Geografii Społeczno-Ekonomicznej i Gospodarki Przestrzennej Wydziału Nauk Przyrodniczych Uniwersytetu Śląskiego w Sosnowcu. Zajmują się wieloaspektowymi badaniami z zakresu rozwoju lokalnego i regionalnego, migracjami ludności, problemami seniorów i starzenia się społeczeństwa, rynkiem pracy oraz procesami funkcjonalno-przestrzennymi, w tym urbanizacją i metropolizacją w regionie, Polsce i na świecie.
