W każdym z 50 Tygodni w Mieście Nauki publikujemy tekst o wybranych badaniach prowadzonych w danej tematyce przez naukowców z uczelni wchodzących w skład Konsorcjum Akademickiego – Katowice Miasto Nauki. Teksty dają wgląd w różnorodność zagadnień poruszanych przez naukowców oraz pokazują, jaki potencjał badawczy drzemie w uczelniach tworzących konsorcjum.
| Agnieszka Kliks-Pudlik |
Katowice – Europejskie Miasto Nauki 2024 – nie tylko nauką stoją, bowiem przed kilku laty uzyskały również tytuł Miasta Muzyki UNESCO. Przykładem spoiwa łączącego oba te zagadnienia są organy piszczałkowe. W procesie budowy tego majestatycznego instrumentu liczy się zarówno inżynierska precyzja, jak i kunszt brzmieniowy. Tydzień Organów jest szesnastym spośród 50 Tygodni w Mieście Nauki.
– W Katowicach i całym regionie tradycja organowa, która sięga końca XIX wieku, jest niezwykle bogata. W wielu kościołach mamy znakomite instrumenty przeznaczone i do działalności liturgicznej, i koncertowej. Oczywiście nie zapominając o trzech niezwykłych i nowoczesnych instrumentach w salach koncertowych Akademii Muzycznej, Filharmonii Śląskiej i NOSPR-u. Pod tym względem Katowice są ewenementem w skali europejskiej – podkreśla prof. Władysław Szymański, rektor Akademii Muzycznej im. Karola Szymanowskiego w Katowicach.
fot. Patrycja Chociej | Unsplash
Bogate dziedzictwo
Rozkwit budowy nowych kościołów i – wraz z nimi – organów to czas drugiej połowy XIX i początku XX wieku. – Wraz z ogromnym rozwojem przemysłu, Górny Śląsk (wtedy przynależąc do Niemiec, do diecezji wrocławskiej) stawał się bogatym regionem, w którym były pieniądze na budowę nowych kościołów ze wspaniałymi instrumentami. To dziedzictwo budownictwa organowego pozostało do dziś w wielu miastach regionu – opowiada prof. Władysław Szymański, który jest koncertującym organistą, kompozytorem i znawcą historii muzyki organowej Górnego Śląska.
Profesor dodaje, że rozkwit budownictwa organowego nie byłby możliwy bez żywej wówczas tradycji muzykowania w śląskich domach i kościołach.
W rozwój budownictwa organowego i muzyki organowej znaczący wkład wnieśli muzycy związani z Akademią Muzyczną im. Karola Szymanowskiego w Katowicach – od jej początków. Jest to najstarsza uczelnia publiczna w Katowicach, założona w 1929 roku jako Państwowe Konserwatorium Muzyczne. W gronie pierwszych pedagogów znalazł się m.in. Bolesław Szabelski – organista i kompozytor, rekomendowany na to stanowisko przez swojego pedagoga Karola Szymanowskiego (dziś imię Bolesława Szabelskiego nosi aula).
– Klasa organów istniała od samego początku naszej uczeni i wciąż zajmuje ważne miejsce w naszej działalności. Wykształciliśmy wielu znanych i docenianych organistów, kompozytorów i pedagogów – podkreśla rektor.
Baza wiedzy o śląskich organach
Naukowym przykładem działalności wokół organów, prowadzonej w katowickiej Akademii Muzycznej, jest Muzeum Organów Śląskich i Archiwum Organologiczne. Tę unikatową w skali Europy jednostkę naukową założył i prowadzi prof. Julian Gembalski. Celem muzeum jest gromadzenie, zabezpieczanie i ochrona obiektów związanych z organami i ich historią oraz ich opracowywanie naukowe i udostępnianie w postaci stałej ekspozycji muzealnej.
– Muzeum pełni rolę naszej bazy naukowo-badawczej, dzięki której m.in. możemy poszukiwać kolejnych historycznych elementów i świadectw tego bogatego dziedzictwa organowego, o którym wspominałem – wyjaśnia prof. Władysław Szymański.
Dzięki działalności muzeum udało się uchronić przed zniszczeniem dziesiątki cennych obiektów. Przykładem jest nieduży, zniszczony instrument z XVII wieku, który udało się zrekonstruować i dzisiaj znajduje się w sali kameralnej katowickiej akademii muzycznej. – Przywrócono mu autentyczną postać z XVII wieku. Co ważne, nie jest tylko eksponatem, ale na co dzień służy studentom i pracownikom do ćwiczeń i koncertów, zwłaszcza do wykonywania dzieł literatury muzycznej z XVI i XVII wieku – wskazuje rektor.
Muzeum znajduje się w podziemiach głównego gmachu Akademii Muzycznej. Można je zwiedzać po wcześniejszym umówieniu się.
Nauka na rzecz muzyki
Budowa organów jest wielkim przedsięwzięciem, przy którym współpracują specjaliści z różnych dziedzin.
Zasadnicza konstrukcja organów pozostaje niezmieniona od pierwszego instrumentu, który wynaleziono w Aleksandrii w III wieku p.n.e. Każde organy składają się z urządzeń dostarczających powietrze (miechy), piszczałek wydających dźwięk, klawiatury oraz całego mechanizmu poruszającego wentyle, który umożliwia przełożenie nacisku klawisza na dźwięk o konkretnej wysokości i konkretnym brzmieniu.
Z czasem zaczęto je ulepszać w sferze technologii i materiałów np. próbując zamienić zasadniczą konstrukcję organów z mechanicznej (grający przyciskając klawisz otwiera bezpośredni wentyl pod piszczałką i tak wydobywa się dźwięk) na przekaźniki elektryczne lub pneumatyczne, co się jednak nie przyjęło.
– We współcześnie budowanych organach oczywiście stosuje się zdobycze techniki m.in. zmienia się dobór materiałów i sposób ich obróbki. Największą zmianą jest jednak tzw. komputerowa pamięć kombinacji (kombinacja to dobór różnych „rodzajów” głosów, aby uzyskać brzmienie odpowiednie do wykonania danego utworu lub jego części – przyp.). Dawniej trzeba było to przełączać ręcznie np. w czasie przerwy między utworami lub dzięki pomocy drugiej osoby, która stała obok grającego. Dzisiaj można to zrobić przy pomocy jednego przycisku, co znacznie usprawnia wykonywanie utworów – podkreśla prof. Władysław Szymański.
Premiera nowych organów
W trakcie Tygodnia Organów odbędzie się inauguracja nowych organów, które powstały w sali koncertowej katowickiej Akademii Muzycznej. – To instrument długo przez nas oczekiwany; doczekaliśmy się go po 17 latach. Jest to instrument niezwykły i architektonicznie, i brzmieniowo – podkreśla rektor.
Nowe organy mają 3 manuały ręczne (czyli 3 klawiatury) oraz jeden nożny (do grania nogami). W sumie mają 49 głosy (czyli „rodzaje” pojedynczych brzmień, które potem można łączyć w kombinacje). – Co prawda nie istnieje takie pojęcie jak organy uniwersalne, ale postaraliśmy się, aby na tym instrumencie można było wykonywać szeroką literaturę czterech minionych stuleci, powstałą w Europie Środkowej i Zachodniej (w tzw. kręgu niemieckim i francuskim). Poza tym, jest to oczywiście instrument nowoczesny, a więc wyposażony w komputerową pamięć kombinacji i zbudowany przy użyciu nowoczesnych technologii – podsumowuje rektor.
Pełny program Tygodnia Organów na stronie wydarzenia.