Śląskie uczelnie ruszają z działaniami realizowanymi metodą citizen science (nauki obywatelskiej). Temat: woda. Cel: wspólne stawienie czoła bieżącym wyzwaniom wynikającym z sytuacji hydrologicznej w mieście, regionie, kraju i na świecie oraz sprawdzenie, co tak naprawdę wiemy o płynach, które każdego dnia przyjmujemy do naszych organizmów, i jak one na nas wpływają.
Dlaczego citizen science?
Ideą stojącą za projektami realizowanymi metodą citizen science, a zarazem ich ogromną wartością, jest realne włączanie osób spoza środowisk akademickich do świata nauki w aktywnym i sprawczym rozumieniu. Istotą takich przedsięwzięć jest twórcze zbliżenie tych dwóch sfer i udowodnienie, że nie muszą one należeć do egzotycznych galaktyk oddzielonych od siebie latami świetlnymi tytułów, kompetencji, dokonań i afiliacji. Realizowane na świecie tego typu projekty dowodzą, że społeczeństwo i środowiska akademickie mogą efektywnie współpracować w imieniu wspólnych korzyści.
Dzięki zaangażowaniu osób spoza akademickich murów jeszcze bardziej dostrzegamy, że nauka jest w istocie wytworem społecznym. Udział reprezentujących różne grupy obywateli (citizens) umożliwia zbieranie danych na większą niż zazwyczaj skalę – często niedostępną dla niewielkich zespołów badawczych. Uczestnicy wywodzący się z różnych środowisk, miast czy regionów są gwarancją, że dostarczone informacje będą odpowiednio zróżnicowane, co z kolei może się przełożyć na bardziej wszechstronne i nieoczekiwane (w pozytywnym znaczeniu tego słowa) wyniki badań. Obecność osób niebędących ekspertami, funkcjonujących na co dzień poza tradycyjnymi strukturami naukowymi, to również świeże spojrzenie na problemy badawcze oraz nadzieja na wypracowanie nowych, kreatywnych rozwiązań. Citizen science to także szansa dla lokalnych społeczności na zgłaszanie problemów specyficznych dla ich środowiska, co zwiększa szanse na bardziej ukierunkowane i efektywniejsze działania ze strony naukowców.
Citizen science w Europejskim Mieście Nauki
W ramach Europejskiego Miasta Nauki Katowice 2024 śląskie uczelnie inicjują projekty angażujące społeczność w realizację badań naukowych. Celem jest wdrożenie innowacyjnych projektów badawczych, które będą miały bezpośredni wpływ na jakość naszego życia i środowisko naturalne. Analiza wielu różnych propozycji i możliwości pozwoliła na wypracowanie konsensusu: zajmiemy się wodą.
Dlaczego woda?
Woda należy do ścisłej czołówki zagadnień, które w pierwszej połowie XXI wieku spędzają sen z powiek nie tylko aktywistom klimatycznym, ale w równej mierze naukowcom, politykom i opinii publicznej. Zmiany klimatyczne wpływają na dostępność i jakość zasobów tej życiodajnej substancji. Trudno odwracać wzrok od ekstremalnych zjawisk pogodowych, takich jak susze i powodzie, które przestają być obrazkami śledzonymi wyłącznie na ekranach TV. Co więcej, problem zanieczyszczenia wód w Polsce okazuje się dziś większy niż kiedykolwiek wcześniej, czego doskonałym, choć niepokojącym, dowodem jest dramat Odry. Badania prowadzone z udziałem lokalnych społeczności pomogą w lepszym zrozumieniu tych zmian oraz ich konsekwencji, a w efekcie wypracowywaniu nowych, kreatywnych i przede wszystkim trafnych metod radzenia sobie z problemami dotyczącymi wody – jej jakości, dostępności oraz ochrony zależnej od niej flory i fauny.
Projekty citizen science
W ramach działań realizowanych metodą citizen science na Śląsku wokół zagadnień związanych z wodą zostaną wdrożone następujące projekty:
- „Responsible water recreation (REC)” – inicjatywa stworzona przez prof. Iwonę Jelonek z Uniwersytetu Śląskiego zaangażuje mieszkańców aglomeracji, uczniów, członków organizacji pozarządowych (NGO), koła wędkarskie oraz zarządców zbiorników w identyfikację kąpielisk, bieżącą ocenę jakości ich wody oraz powietrza w obrębie miejsc do wypoczynku, wskazanie zanieczyszczeń plaży oraz rekomendację atrakcji towarzyszących wypoczynkowi nad wodą. Efektem prac ma być baza danych obejmująca miejsca rekreacji oraz raport o ich stanie. Jako zwieńczenie działań przewidziane są dwie publikacje popularnonaukowe, rekomendacje dla zarządców kąpielisk oraz konferencja podsumowująca. Badania doświadczalne połączone z pomiarami powietrza, pomiarami georadarowymi oraz warsztatami dla dzieci zaplanowane są na terenie trzech obiektów rekreacyjnych zlokalizowanych w Katowicach – Maroko i Mokre (w dniach 2 i 9 sierpnia) oraz na OWR Sosina w Jaworznie (16 sierpnia).
- „Ocena wpływu ilości spożywanej wody oraz rodzajów napojów na kondycję psychofizyczną – Water4Health” – projekt zaproponowany przez naukowców z Politechniki Śląskiej: prof. dr. hab. inż. Roberta Michnika, dr inż. Katarzynę Nowakowską-Lipiec, mgr. inż. Marka Plesa, mgr inż. Hannę Zadoń i mgr. inż. Piotra Szaflika zakłada współpracę uczestników z różnych grup wiekowych – od pełnoletnich uczniów szkół ponadpodstawowych, przez studentów uczelni i dorosłe osoby pracujące, aż po seniorów – w ramach badań nad oceną wpływu tego, co pijemy i w jakich ilościach, na nasz ogólny stan. Testy przeprowadzone na badanych osobach pozwolą sprawdzić poziom świadomości o rekomendacjach WHO dotyczących ilości spożywanej wody oraz napojów, a także ocenić ich kondycję psychofizyczną. W ramach projektu ma powstać publikacja naukowa oraz portal, na którym udostępnione będą wyniki badań oraz wnioski wynikające z przeprowadzonych analiz. Zostaną one również ogłoszone na konferencji naukowej, a także opublikowane w czasopiśmie naukowym lub rozdziale monografii naukowej.
- „Identyfikacja, określenie różnorodności biologicznej i jakości wód zbiorników i rzek: makrofity” – w ramach projektu powstałego z inicjatywy dr hab. Edyty Sierki, prof. UŚ i Śląskiego Centrum Wody, mieszkańcy miasta – przedstawiciele kół wędkarskich, zarządcy zbiorników oraz uczniowie – udzielą wsparcia naukowcom i badaczom w zakresie identyfikacji liczby zbiorników i cieków wodnych, zróżnicowania roślinności przybrzeżnej (makrofitów) oraz określenia parametrów jakości wody na terenie Katowic i miejscowości należących do Metropolii GZM. Informacje będą gromadzone w przygotowanej przez naukowców bazie danych, a następnie posłużą jako podstawa analiz naukowych i statystycznych. Postępy prac będzie można śledzić w mediach społecznościowych i uczelnianych, ponadto osiągnięcia projektu będą zaprezentowane w ramach wydarzeń uniwersyteckich, np. wystawy fotografii.
- „Obserwacja ptaków w budkach lęgowych jako edukacja ekologiczna z wykorzystaniem algorytmu głębokiego uczenia” – założeniem inicjatywy dr. Henryka A. Kretka z Politechniki Śląskiej jest instalacja budek / domków lęgowych dla ptaków, hoteli dla owadów oraz apartamentów dla trzmieli w celu ich systematycznej obserwacji. Prowadzona ona będzie z wykorzystaniem algorytmu głębokiego uczenia (deep learning) przy użyciu kamer oraz perowskitowych ogniw słonecznych, zarówno z zewnątrz, jak i wewnątrz obiektów. Dodatkowo w każdej budce będzie zainstalowany moduł do wysyłania transmisji poprzez YouTube, co umożliwi przyglądanie się zwierzętom z dowolnego miejsca. Działania na rzecz poznawania zwyczajów ptaków i owadów w ramach wielopokoleniowej współpracy zostaną podsumowane podczas konferencji, następnie zaś projekt będzie rozszerzany o kolejne miejsca na terenie województwa śląskiego.
Dlaczego wybrano właśnie te projekty?
Realizowany przez śląskie uczelnie program dotyczący problematyki wody to pierwszy tego rodzaju projekt w regionie, który wykorzystuje metodę citizen science. Wkrótce planowane są kolejne podobne inicjatywy dotyczące innych zagadnień istotnych dla Śląska, kraju i świata – lada dzień zaprosimy wszystkich do udziału w wybranych badaniach. Mamy nadzieję, że nasze przedsięwzięcie spotka się z zainteresowaniem – wszak warto się angażować i mieć wpływ na to, co oddziałuje na jakość naszego życia!
Fot. Pexels