19 lutego obchodzimy Dzień Nauki Polskiej. To szansa, by podsumować działania, które w minionym roku koncentrowały się na upowszechnianiu nauki i badań naukowych Uniwersytetu Śląskiego w Katowicach. Ponieważ 2024 rok upłynął pod szyldem Europejskiego Miasta Nauki, przypominamy również najważniejsze wydarzenia w ramach tej inicjatywy.
Zachęcamy do zapoznania się z wybranymi materiałami, przybliżającymi działania naszych naukowczyń i naukowców. Poniżej prezentujemy naukę w paru liczbach oraz garść artykułów, wywiadów, podcastów i filmów.
PATENTY
fot. archiwum prywatne dr Macieja Kapkowskiego z Wydziału Nauk Ścisłych i Technicznych UŚ
W 2024 roku w Uniwersytecie Śląskim zgłoszono 25 patentów na wynalazki, 2 prawa ochronne na znaki towarowe, a także 1 prawo z rejestracji wspólnotowego wzoru przemysłowego.
Najwięcej rozwiązań opracowują pracowniczki i pracownicy uczelni związani z naukami fizycznymi, chemicznymi i biologicznymi. Ich prace pozwalają na opracowywanie sposobów m.in. na skuteczniejszą ochronę cennych owadów czy zmniejszających konieczność stosowania środków chemicznych w rolnictwie.
Przedmiotem jednego ze zgłoszeń patentowych był granulat nanometalicznego katalizatora do syntezy pochodnych 1,3-dioksolanów, który widoczny jest na zdjęciu po lewej stronie.
Informacje o patentach zgłaszanych w ramach Uniwersytetu Śląskiego można śledzić na stronie.
OBSERWATORIUM PRZYSZŁOŚCI NAUKI
Obserwatorium Przyszłości Nauki (OPN) powstało przy Uniwersytecie Śląskim w 2024 roku, aby analizować dane dotyczące stanu nauki i perspektyw jej rozwoju na poziomie światowym, polskim i śląskim. Jego założycielem i kierownikiem jest dr Łukasz Lamża.
OPN ma trzy główne cele:
- precyzyjna, ilościowa i transparentna analiza danych dotyczących publikacji, udziału w projektach badawczych, patentów i innych pokrewnych danych, w celu diagnozy bieżącego stanu badań naukowych na poziomie w śląskim Konsorcjum Akademickim, na tle krajowym i międzynarodowym;
- prognozowanie rozwoju wybranych dziedzin naukowych w oparciu o modelowanie i opinie ekspertów, w celu identyfikowania kluczowych obszarów badawczych i zwiększenia konkurencyjności nauki śląskiej;
- wizualizowanie nauki w przystępny sposób i popularnonaukowe informowanie o bieżącym stanie badań naukowych (wstępna wersja jednej z wizualizacji znajduje się pod adresem: https://www.mapanauki.pl).
Kluczowym zasobem OPN jest współpraca z jednym z wiodących światowych think-tanków naukowych, Center for Security and Emerging Technology (CSET) przy Georgetown University w Waszyngtonie. Podpisane z nimi porozumienie zapewnia nam dostęp do cennych danych analitycznych i know-how.
Obecnie (luty 2025) OPN korzysta z trzech głównych źródeł danych.
Pierwszym z nich są informacje o dorobku naukowym pozyskane bezpośrednio od uczelni partnerskich Konsorcjum Akademickiego przy użyciu jednolitej metodologii. Drugim są zasoby otwartej bazy danych OpenAlex, które można analizować dzięki opracowanym specjalnie dla OPN algorytmom: pozwala to na automatyczną ocenę powiązań pomiędzy naukowcami i ośrodkami badawczymi, identyfikowanie zespołów badawczych, kluczowych artykułów naukowych itd. Trzecim są dwa produkty CSET: bazy MAC i RC, które pozwalają na ilościową ocenę i porównywanie w skali globalnej parametrów takich jak: znaczenie danego obszaru badawczego dla całości nauki (np. poprzez wskaźniki cytowań), tempo ich rozwoju, siła powiązań z przemysłem (patenty, wspólne publikacje, finansowanie) i inne.
INICJATYWA DOSKONAŁOŚCI BADAWCZEJ
Inicjatywa Doskonałości Badawczej (IDB) to strategiczny program Uniwersytetu Śląskiego, którego głównym celem jest wszechstronne wsparcie wspólnoty akademickiej. Dzięki uczestnictwu w konkursach i programach w ramach IDB naukowcy zyskali możliwość realizacji różnorodnych działań badawczych, rozwijania międzynarodowej współpracy oraz zwiększenia widzialności swoich prac naukowych.
Finansowe wsparcie umożliwiło badaczom z UŚ prowadzenie interesujących projektów, które przyczyniają się do rozwoju nauki zarówno w Polsce, jak i na świecie. W 2024 roku, w ramach Inicjatywy Doskonałości Badawczej, w tym również dodatkowych programów realizowanych z okazji Europejskiego Miasta Nauki Katowice 2024, dofinansowanie otrzymało ponad 350 naukowców.
Miniony rok był jednocześnie czasem intensywnej realizacji inicjatyw naukowych związanych z Europejskim Miastem Nauki Katowice 2024, w ramach których zorganizowano cztery dodatkowe konkursy wspierające naukę na UŚ:
- „Swoboda Badań | w Mieście Nauki” – 114 beneficjentów,
- „Widzialność Centrów Badawczych | w Mieście Nauki” – 9 nagrodzonych centrów,
- „Horyzont Twórczy | w Mieście Nauki” – 25 dofinansowanych projektów artystycznych,
- „Popularyzacja Nauki” – 120 beneficjentów.
Programy te przyczyniły się do dalszego rozwoju naukowego społeczności akademickiej Uniwersytetu Śląskiego, a także do zwiększenia rozpoznawalności badań prowadzonych na naszej uczelni.
Przykładowe badania zrealizowane w ramach Inicjatywy Doskonałości Badawczej
Szukając podobieństw
W świecie nauki często szukamy różnic, ale co się stanie, gdy skupimy się na podobieństwach? Dr Olivia Rybak-Karkosz bada interdyscyplinarne powiązania, łącząc perspektywy różnych dziedzin, by odkrywać nowe ścieżki poznania. Jakie korzyści niesie takie podejście?
Ochrona zwierząt w polskim prawie
Jakie prawa chronią zwierzęta w Polsce i czy są one skuteczne? Analiza przepisów oraz ich praktycznego zastosowania ujawnia wyzwania i możliwości poprawy ochrony prawnej zwierząt. Jakie zmiany są potrzebne i jakie rozwiązania mogą pomóc w lepszym egzekwowaniu prawa?
Samosterylizujące się tekstylia
Czy materiały mogą same się sterylizować? Naukowcy pracują nad tekstyliami, które eliminują drobnoustroje bez konieczności prania czy stosowania środków chemicznych.
CZASOPISMA UŚ O BADANIACH
Wydawana od 1992 roku „Gazeta Uniwersytecka UŚ” jest miejscem, gdzie naukowczynie i naukowcy z UŚ dzielą się swoimi osiągnięciami, realizowanymi projektami badawczymi czy wydanymi publikacjami.
Wśród felietonistów są m.in. prof. dr hab. Tadeusz Sławek, dr hab. Małgorzata Kita, prof. UŚ, Stefan Oślizło. Czytelnicy mogą przeczytać również felietony muzyczne. W ubiegłym roku zakończył się też cykl felietonów koncentrujących się na tematyce ekologicznej, których autorami byli prof. dr hab. Piotr Skubała oraz dr Ryszard Kulik. Od października 2024 roku do grona autorów felietonów dołączył prof. dr hab. Robert Krzysztofik – badacz skupia się się na problemach związanych z transformacją regionu Górnego Śląska i Zagłębia.
Po lewej stronie dwie okładki „Gazety UŚ” z czerwca i listopada 2024 roku. Wszystkie archiwalne wydania można znaleźć w wersji online na stronie miesięcznika.
Mała roślina, duże możliwości
Arabidopsis thaliana, znana jako rzodkiewnik pospolity, to mała roślina, która stała się kluczowym modelem w badaniach genetycznych i biotechnologicznych. Dzięki niewielkiemu genomowi, szybkiemu cyklowi życiowemu i łatwości w uprawie, jest wykorzystywana do badań nad regeneracją roślin.
Nie ma czegoś takiego jak naturalna śmierć języka
Rewitalizacja języków zagrożonych wymarciem to proces wymagający elastycznych i dostosowanych działań, które różnią się w zależności od socjolingwistycznej sytuacji danego języka.
Stan wzbudzony pod kontrolą
Badania nad innowacyjnymi materiałami fotoluminescencyjnymi mogą zrewolucjonizować dziedziny takie jak medycyna czy fotokataliza.
Kogo uratujesz: psa, człowieka czy szympansa?
Eksperyment myślowy „dylemat wagonika” stawia przed uczestnikami wybór: poświęcić życie jednej osoby, by uratować pięć innych. Badania wykazały, że dzieci częściej niż dorośli wybierają ratowanie zwierząt, takich jak psy czy szympansy, zamiast ludzi, co sugeruje słabsze preferencje gatunkowe u najmłodszych.
„No Limits” to popularnonaukowy półrocznik Uniwersytetu Śląskiego w Katowicach, wydawany od 2020 roku.
Od samego początku celem magazynu było nieco mniej formalne podejście do czytelnika niż przy innych publikacjach wydawanych w ramach uczelni. Był to sposób na to, by do nauki przyciągnąć również osoby, które niekoniecznie posługują się naukowym żargonem, a jednak chcą dowiedzieć się czegoś więcej również o badaniach prowadzonych w uniwersytecie.
O skuteczności tego podejścia świadczy przyznanie półrocznikowi w 2024 roku nagrody specjalnej Stowarzyszenia PR i Promocji Uczelni Polskich „PRom”.
Każdorazowy numer „No Limits” koncentruje się wokół jednego szerszego zagadnienia, obserwowanego z perspektywy różnych dziedzin nauk ścisłych, humanistycznych i sztuki.
W ubiegłym roku redaktorki i redaktorzy czasopisma poruszali kwestie związane z wyzwaniami edukacji, a także dotyczących lepszej jakości życia. Okładki obydwu wydań można zobaczyć po prawej stronie.
Wszystkie wydania półrocznika są dostępne również online.
Wybrane artykuły z „No Limits”:
Poszukiwanie leków przyszłości
Medycyna to prężnie rozwijana dziedzina, a jednak wciąż mierzymy się z nowymi chorobami i przy wielu przypadkach pozostajemy bezsilni. Dlaczego tak trudno znaleźć skuteczny lek? Czy kiedykolwiek uda nam się odkryć sposób, który zapewni nam życie bez przykrych dolegliwości?
Poznając kultury, doceniajmy odmienność. Edukacja międzykulturowa
W szkolnej klasie przebywają dzieci z różnych środowisk, mogą to być nieraz cudzoziemcy. Zamiast spoglądać na nich z nieufnością i obawą, powinniśmy próbować ich zrozumieć i uczyć się od siebie nawzajem.
Gry wideo. Przestrzeń twórcza i wspomaganie edukacji
Groznawstwo – rozumiane jako pole badawcze, nie zaś jako dyscyplina – rozwija się już od 30 lat. Coraz częściej po gry sięga się też w edukacji, dostrzegając w nich użyteczne narzędzie w omawianiu niektórych zagadnień, w tym trudnych tematów jak wojna czy konieczność pogodzenia się ze śmiercią drugiej osoby.
Druk 3D rewolucjonizuje ortopedię
Personalizowane implanty wykonane przy pomocy druku 3D pozwalają otrzymać znakomicie odtworzoną budowę kości czy geometrię stawu. W niedalekiej przyszłości takie rozwiązania mogą stać się standardem w szpitalach.
Fot. moystock140886 – Freepik.com
PODCASTY
W ubiegłym roku pełną parą ruszył cykl podcastów popularnonaukowych „Przystanek Nauka”. Badaczki i badacze z Uniwersytetu Śląskiego nie tylko dzielą się swoimi projektami naukowymi, ale przede wszystkim starają się mówić o nauce i aktualnych wydarzeniach w sposób przystępny dla każdego odbiorcy.
Podczas licznych rozmów pochylaliśmy się m.in. nad głośnymi premierami filmowymi czy książkowymi, ale też komentowaliśmy istotne zdarzenia polityczne i społeczne, w tym dot. wyborów prezydenckich w Stanach Zjednoczonych.
Naszych materiałów możecie szukać na Spotify. Po lewej stronie znajdziecie trzy propozycje, od których można zacząć, a jest czego słuchać – w 2024 zrealizowaliśmy blisko 30 rozmów.
PRZYSTANEK NAUKA
Przystanek Nauka, to nie tylko wspomniane wcześniej podcasty, ale także popularnonaukowy portal, który istnieje od stycznia 2015 roku.
Na stronie i w mediach społecznościowych można znaleźć regularnie publikowane informacje ze świata nauki, a także przybliżające badania prowadzone na Uniwersytecie Śląskim.
W serwisie internetowym ukazują się także recenzje książek popularnonaukowych i naukowych oraz kalendarz świąt i wydarzeń związanych z nauką – artykuły w ciekawy sposób przybliżają genezę wielu ważnych rocznic, wyjaśniając przy tym naukowe kwestie.
O krok bliżej do zrozumienia natury Wszechświata
Naukowcy zrobili kolejny krok w odkrywaniu tajemnic wszechświata! Badania nad neutrinami – niemal niewidzialnymi cząstkami – mogą pomóc lepiej zrozumieć, jak działa kosmos.
MIĘDZYUCZELNIANA INAUGURACJA ROKU AKADEMICKIEGO
27 września 2024 roku odbyła się międzyuczelniana inauguracja roku akademickiego 2024/2025 organizowana wspólnie przez uczelnie konsorcjum EMNK. Celem wydarzenia było jeszcze większe zbliżenie pomiędzy uczelniami regionu.
Gościem specjalnym był znany historyk prof. Norman Davies, który wygłosił wykład pt. „Wiedza i niewiedza: czy Zachód rozumie wszystko?”. W programie znalazł się także koncert z utworami Stanisława Moniuszki i Antonina Dvoraka. Koncert odbył się w budynku Narodowej Orkiestry Symfonicznej Polskiego Radia (NOSPR) w Katowicach.
Wykład prof. Daviesa można obejrzeć i wysłuchać klikając w materiał po prawej stronie.
50 TYGODNI W MIEŚCIE NAUKI
Częścią programu obchodów Europejskiego Miasta Nauki Katowice było 50 Tygodni w Mieście Nauki organizowanych wspólnie przez siedem uczelni konsorcjum EMNK. Nad merytoryką wydarzeń czuwał dyrektor kreatywny dr Łukasz Lamża.
Spośród wszystkich tygodni aż 16 organizowanych było przez Uniwersytet Śląski w Katowicach. Każdy tydzień miał co najmniej dwóch organizatorów – kuratora merytorycznego, czyli naukowca lub naukowczynię dbających o wysoki poziom przekazywanej wiedzy, a także producenta pomagającego w technicznych i formalnych aspektach wydarzenia.
Spotkania w ramach tygodni skierowane były do osób w różnym wieku. Mogli w nich brać udział nie tylko członkowie społeczności akademickie, ale także mieszkańcy Katowic i całego regionu – słowem wszyscy zainteresowani danym tematem.
Podsumowanie wybranych tygodni:
Tydzień Kosmiczny | fot. Wojtek Korpusik
8. ŚLĄSKI FESTIWAL NAUKI KATOWICE
8. Śląski Festiwal Nauki Katowice po raz kolejny zgromadził mnóstwo uczestników i cieszyła się dużym zainteresowaniem. Wydarzenie było też okazją do podsumowania tego, co udało się osiągnąć w ramach Europejskiego Miasta Nauki.
Tradycyjnie święto nauki zostało zorganizowane w Międzynarodowym Centrum Kongresowym w Katowicach i odbywało się od 7 do 9 grudnia 2024 roku. Na uczestników czekały liczne stanowiska pokazowe, rozmowy z ekspertami, wykłady i warsztaty z pokazami oraz wiele innych atrakcji.